رجعت چیست؟

رجعت چیست؟

---

یکی از مباحث مهم اعتقادی شیعه، «رجعت » است . این مفهوم، در طول تاریخ فراز و نشیب های فراوانی را به خود دیده است .

متاسفانه این اعتقاد در طول تاریخ از طرف مخالفین، کمتر مورد نقد منصفانه قرار گرفته و بیشتر از هر اعتقاد دیگری مورد طعن، استهزاء و گاهی هتاکی و بی حرمتی قرار گرفته است .

رجعت در لغت و اصطلاح

بامراجعه به اغلب کتاب های لغت در خواهیم یافت که بین معانی مختلفی که برای رجعت بیان شده، یک اشتراک وجود دارد و آن بازگشت به محلی است که شروع از آن جا بوده است; (۱) همان گونه که در ترجمه فارسی این کلمه، به جای رجعت «بازگشت » گفته می شود که کلمه «باز» ، به معنای تکرار است .

در یک جمع بندی بین تعریف های فراوان رجعت، می توان گفت که رجعت عبارت است از: بازگشت گروهی از مؤمنان محض به دنیا، و کافران محض پس از مردن و قبل از قیامت، در حکومت حضرت مهدی (عج) و روشن است که انبیا و ائمه علیهم السلام به عنوان اشرف مؤمنان محض در بین رجعت کنندگان خواهند بود . (۲)

دانشمند معاصر شیعی، علامه مظفر در این باره می گوید:

«عقیده شیعه در رجعت، بر اساس پیروی از اهل بیت علیهم السلام چنین است: خداوند عده ای از کسانی را که در گذشته از دنیا رفته اند، به همان اندام و صورتی که داشته اند، زنده کرده و به دنیا برمی گرداند . به برخی از آنان عزت می دهد وپاره ای را ذلیل و خوار خواهد کرد و حقوق حق پرستان را از باطل پرستان می گیرد و داد ستم دیدگان را از ستم گران می ستاند و این جریان یکی از رویدادهایی است که پس از قیام مهدی آل محمد به وجود می آید . کسانی که پس از مردن به این جهان باز می گردند یا از ایمان بالا برخوردارند یا افرادی در نهایت درجه فساد و آن گاه دوباره می میرند» . (۳)

چیستی رجعت

ازمجموع آیات، روایات و سخنان دانشمندان بزرگ شیعه می توان به دست آورد که رجعت عالمی است با ویژگی های خاص که نه همچون عالم دنیاست و نه چون عالم آخرت و در عین حال، عالم برزخ نیز نیست .

علامه طباطبایی می نویسد: «رجعت از مراتب روز قیامت است; اگر چه در کشف و ظهور پایین تر از قیامت است و دلیل پایین تر بودن آن از قیامت، عبارت است از امکان راه یافتن فساد و شر درآن (فی الجمله) ; به خلاف قیامت (که هیچ گونه فساد و شری درآن راه نخواهد یافت) و به همین دلیل، روز ظهور حضرت مهدی (عج) نیز گاه ملحق به قیامت شده است; به خاطر ظهور و غلبه تامه حق; اگر چه روز ظهور حضرت نیز پایین تر از روز رجعت است » (۴)

جایگاه رجعت

اگر چه برخی این اعتقاد را جزء اعتقادات ضروری شیعه دانسته، منکرین آن را از دایره تشیع بیرون دانسته اند; (۵) ولی عده ای نیز هستند که آن را جزء ضروریات مذهب شیعه ندانسته اند; (۶) گرچه روایات فراوانی نظر نخست را تایید کرده است .

آثار اعتقاد به رجعت

درباره نقش اعتقاد به رجعت در زندگی شیعه، می توان گفت که بدون تردید همان گونه که انتظار فرج، عبادتی بس بزرگ است و نقش مهم و به سزایی در پویایی و تحرک جامعه ایفا می کند، اعتقاد به رجعت و بازگشت، هنگام ظهور حضرت مهدی (عج) نیز می تواند نقش مهم و به سزایی در نشاط دینی و امید در حکومت جهانی آن حضرت داشته باشد .

در روایات آمده است که یک گروه از رجعت کنندگان، کسانی هستند که دارای ایمان محض هستند; از این جهت شخص علاقه مند به درک محضر آن امام آخرین و حجت الهی، نهایت تلاش خود را به کار خواهد برد تا به درجات بالای ایمان برسد تا در زمره رجعت کنندگان باشد .

از این رو اهمیت اعتقاد به رجعت، کمتر از اعتقاد به مهدویت و انتظار فرج نیست .

اثبات رجعت

بزرگان علمای شیعه برای اثبات این اعتقاد از تمامی دلایل عقلی و نقلی بهره جسته اند که در این جا تنها به برخی آنها اشاره می شود:

۱ . عقل;

درباره اثبات رجعت، عقل همان قدر ایفای نقش می کند که در اثبات معاد نقش دارد و بنابراین می توان گفت: بازگشت به دنیا از نظر عقل، هیچ گونه مانعی ندارد و عقل هیچ گونه مخالفتی با آن ندارد; زیرا قدرت ذات اقدس الهی بر هر چیز ممکن تعلق می گیرد و عقل امتناعی در زنده شدن مردگان بعد از مردن سراغ ندارد .

۲ . قرآن;

یکی از دلایل چهارگانه، قرآن است . از نظر شیعه، قرآن به مسئله رجعت پرداخته و ثبوت و وقوع آن را هم در امت های گذشته و هم در آخرالزمان و در آیات متعددی به صورت مفصل بیان کرده است .

الف) دلایل ثبوتی و وقوعی رجعت;

همان طور که اشاره شد، آن چه مشترک بین همه مسلمانان است، این است که آیات فراوانی از قرآن، وقوع زنده شدن برخی از مردگان در دنیا را خبر داده است که به سه مورد اشاره می شود:

زنده شدن هفتاد نفر از همراهان حضرت موسی علیه السلام;

خداوند متعال در بخشی از داستان حضرت موسی علیه السلام چنین می فرماید: «و چون گفتید ای موسی! تا خدا را آشکارا نبینیم، هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد، پس در حالی که می نگریستید، صاعقه شما را فرو گرفت . سپس شمارا پس از مرگتان بر انگیختیم; باشد که شکر گزاری کنید .» . (۷)

تردیدی نیست که در این حادثه، مرگی اتفاق افتاده و پس از آن زنده شدنی بوده است .

زنده شدن کشته بنی اسرائیل;

خداوند متعال داستان زنده شدن کشته بنی اسرائیل را این گونه بیان فرموده است:

«و چون شخصی را کشتید و درباره او با یکدیگر به ستیزه برخاستید و حال آن که خدا، آن چه را کتمان می کردید، آشکار گردانید . سپس فرمودیم: پاره ای از آن (گاو سربریده را) به آن (مقتول) بزنید (تازنده شود) ; این گونه خداوند، مردگان را زنده می کند . و آیات خود را به شما می نمایاند; باشد که بیندیشید .» (۸) و بسیار بعید است که این ظهور صریح و روشن در مرگ و زنده شدن، به صورتی دیگر تاویل شود .

زنده شدن هزاران نفر;

اگر چه زنده کردن یک مرده با تمام مردگان، برای خداوند تفاوتی نمی کند، ولی این گونه نبوده که افرادی محدودی زنده شوند . خداوند در آیه ای خبر از زنده شدن هزاران مرده داده است; آن جا که می فرماید: «آیا از (حال) کسانی که از بیم مرگ از خانه های خود خارج شدند و هزاران تن بودند، خبر نیافتی؟ سپس خداوند به آنان گفت: تن به مرگ بسپارید; آن گاه آنان را زنده ساخت . آری، خداوند نسبت به مردم، صاحب بخشش است; ولی بیشتر مردم سپاسگزاری نمی کنند» . (۹)

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و اله می فرماید: هر آن چه در امت های گذشته رخ داده است در امت من نیز رخ خواهد داد . (۱۰) از این سخن نتیجه گرفته اند که از آن جایی که رجعت یکی از مهم ترین حوادث امت های گذشته است و تاکنون نیز تحقق نیافته، قطعا در زمان آینده صورت خواهد گرفت .

ب) آیات تاویل شده به رجعت درآخر الزمان;

علاوه برآیات نخست، آیات فراوانی در قرآن آمده که از نظر شیعه قابل تطبیق بر رجعت در آخر الزمان است که جهت اختصار تنها به یک مورد اشاره می شود:

خداوند درآیه ۸۳سوره نمل می فرماید: «و آن روز از هر امتی، گروهی از کسانی را که آیات ما را تکذیب کرده اند، محشور می گردانیم; سپس آنان نگاه داشته می شوند تاهمه به هم بپیوندند» . علامه طباطبایی، درباره این آیه می گوید:

«و از ظاهر آیه بر می آید که حشر در آن، حشر در غیر روز قیامت است; زیرا حشر در قیامت، اختصاص به یک گروه از هر امت ندارد; بلکه تمامی امت ها در آن محشور می شوند و حتی به حکم آیه «و حشرنا هم فلم نغادر منهم احدا» یک نفرهم از قلم نمی افتد و اما در این آیه می فرماید: از هر امتی فوجی را محشور می کنیم …» .

وی سپس در تایید این که نظر قرآن حشری غیر از قیامت است، می نویسد: «و باز مؤید گفتار ما که منظور حشر در قیامت نیست، این است که این آیه و دو آیه بعدش، بعد از داستان بیرون شدن دابه از زمین واقع شده اند که خود یکی از علائمی است که قبل از قیامت واقع می شود; قیامتی که در چند آیه بعد درباره آن می فرماید: «و نفخ فی الصور» و تاچند آیه بعد، اوصاف وقایع آن روز را بیان می کند و معنا ندارد که قبل از شروع به بیان اصل قیامت و وقایع آن، یکی از وقایع آن را جلوتر ذکرکند; چون ترتیب وقوعی اقتضا می کند که اگر حشر فوج از هر امتی هم جزو وقایع قیامت باشد، آن را بعد از مسئله نفخ صور ذکر فرماید; ولی این طور ذکر نکرد; بلکه قبل از نفخ صور، مسئله حشر فوج از هر امتی را آورده، پس معلوم می شود این حشر، جزو وقایع قیامت نیست . (۱۱)

در توضیح پیرامون همین آیه، روایات فراوانی ازاهل بیت علیهم السلام نقل شده که ایشان این آیه را دلیل محکمی بر و قوع رجعت در دوران حکومت مهدی (عج) دانسته اند . (۱۲)

رجعت در روایات

روایات رجعت را نیز می توان همانند آیات به دو دسته کلی تقسیم کرد; دسته نخست روایاتی است که به تحقق رجعت در امت های گذشته اشاره کرده است که عمدتا در ذیل آیات مربوط به رجعت ذکر شده اند و دسته دوم روایاتی است که به وقوع رجعت در آخر الزمان و در آستانه برپایی قیامت اشاره می کند که در این دسته، علاوه بر روایاتی که ذیل آیات ذکر شده، روایات مستقلی نیز به چشم می خورد که به یک مورد اشاره می گردد .

امام باقر علیه السلام می فرماید: «ایام الله عزو جل ثلاثه یوم یقوم القائم و یوم الکره و یوم القیامه; (۱۳) روزهای خدا سه تاست; روزی که قائم (عج) قیام می کند و روز رجعت و روز قیامت .

علاوه بر این روایات، دعاها و زیارت نامه های متعددی در دست است که به نحوی مسئله رجعت را مورد اشاره قرار داده است .

اجماع علمای شیعه

علاوه بر ادله نقلی (آیات و روایات) و حکم عقل، علمای شیعه به اجماع و اتفاق نظر علما و بزرگان نیز استدلال کرده اند . در موارد فراوانی گفته شد که دانشمندان شیعه در این موضوع هم نظر هستند . و حتی برخی دلیل اصلی بر رجعت را اجماع علمای شیعه دانسته اند .

امین الاسلام طبرسی در کتاب ارزش مند مجمع البیان در ذیل آیه ۸۳ سوره نمل می نویسد:

«… و برای این که رجعت (تنها) به ظواهر اخبار منقوله اثبات نشده تا تاویل در آن راه پیدا کند; زیرا تکیه در اثبات رجعت بر اجماع شیعیان امامیه است; اگر چه اخبار وروایات این باب نیز آن را تایید و معاضدت می کند …» . (۱۴)

رجعت کنندگان

از مجموع روایات به دست می آید که مؤمنین محض و کافرین محض رجعت می کنند والبته روایات فراوانی به صورت ویژه، خبر از رجعت افراد خاصی داده است که به صورت اختصار می توان به برخی اشاره کرد:

– از امام حسین علیه السلام به عنوان اولین رجعت کننده یادشده است . (۱۵)

– برای علی علیه السلام رجعت های متعددی ذکر شده است . (۱۶)

– ائمه معصومین علیهم السلام به صورت خصوصی به برخی از یاران خود بشارت رجعت داده اند . (۱۷)

– برخی روایات می گوید که انبیای گذشته، رجعت خواهند کرد . (۱۸)

– پیامبر صلی الله علیه و اله به همراه ائمه معصوم علیهم السلام رجعت می کنند . (۱۹)

– در روایاتی رجعت برخی از منافقان و کفار نیز ذکر شده است . (۲۰)

مدت رجعت

از روایاتی که به صورت پراکنده به زمان رجعت اشاره کرده اند این نتیجه حاصل می شود که رجعت از هنگام ظهور حضرت مهدی (عج) آغاز شده تا قبل از قیامت و رستاخیز کبری ادامه خواهد داشت .

تکلیف رجعت کنندگان

آیا کسانی که در زمان رجعت زنده می شوند، مکلف به تکالیف شرعی هستند؟

در این موضوع روایات به دو دسته تقسیم می شود; بخشی می گوید تنها هدف از رجعت، مشاهده دولت مهدی (عج) و لذت بردن ازدیدن حکومت جهانی عدل است; ولی در روایات فراوانی نیز گفته شده که ایشان جهت یاری حضرت مهدی (عج) و حاکمیت پس از ایشان، رجعت می کنند و بدیهی است که در این صورت تکلیفی برای آنها وجود خواهد داشت و در مقابل انجام آن تکالیف دارای پاداش خواهند بود .

در روایات حکمت هایی برای رجعت ذکر شده که عبارتند از:

۱ . لذت بردن منتظران راستین دولت حق از برپایی حکومت جهانی .

۲ . رنج و عذاب بردن کافران و منافقان از دیدن آن دولت .

پی نوشت:

۱ . ر . ک: ابن فارس، معجم مقاییس اللغه; راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن; ابن منظور، لسان العرب; فیومی، المصباح المنیر; جزائری، فروغ اللغات … .

۲ . ر . ک: شیخ مفید، اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، ج ۴، ص ۷۷; سیدمرتضی، جوابات المسائل التبانیات، ج ۱، ص ۱۲۵; الحراالعاملی، الایقاظ من الرجعه، ص ۲۹ .

۳ . محمدرضا مظفر، عقاید الامامیه، ترجمه علیرضا مسجدجامعی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص ۲۹۴ .

۴ . تفسیر المیزان، ج ۲، ص ۱۰۹ .

۵ . شیخ طوسی، رساله العقاید الجعفریه، ص ۲۵۰; الحر العاملی، الایقاظ، ص ۶۷; فخر الدین طریحی اسدی، مجمع البحرین .

۶ . جعفر سبحانی، اللهبات علی هدا الکتاب و السنه و العقل، ج ۴، ص ۲۸۹ .

۷ . بقره (۲): ۵۵ و ۵۶ .

۸ . همان، آیات ۷۲و۷۳ .

۹ . همان، آیه ۲۴۳ .

۱۰ . قاضی نور الله شوشتری، الصوارم المهرقه، انتشارات چاپخانه نهضت، ۱۳۶۷، ص ۶۷ .

۱۱ . تفسیر المیزان، ج ۱۵، ص ۵۷۰ .

۱۲ . ر . ک: علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج ۲، ص ۳۶ .

۱۳ . شیخ صدوق، الخصایص، مکتبه الصدوق، ص ۱۰۸ .

۱۴ . مجمع البیان، ج ۷ – ۸ ص ۳۶۷ .

۱۵ . ر . ک: محمد بن مسعود عیاشی، تفسیر العیاشی، چاپخانه علمیه، ج ۲، ص ۲۸۲; محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۲۰۶ .

۱۶ . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ۵۳، ص ۴۶و ۴۷; الکافی، ج ۱، ص ۱۹۷ .

۱۷ . ر . ک: محمد بن جریر طبرسی، دلائل الامامه، ص ۲۸۴; محمد بن الحسن بن علی الطوسی . اختیار معرفه الرجال، ص ۲۱۷; مصباح الشریعه، ص ۶۳ .

۱۸ . تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۰۶; تفسیرعیاشی، ج ۱، ص ۱۸۱ .

۱۹ . بحار الانوار، ج ۵۳، ص ۱۵ .

۲۰ . همان، ص ۳۹ .