فضایل و مناقب امام هادی علیه السّلام از زبان برادران اهل سنّت

اشاره

حضرت امام هادی علیه السلام (۲۱۲ – ۲۵۴ق) دهمین امام شیعیان بنا بر مشهور در روز ۱۵ذی الحجه سال ۲۱۲ هجری حدود ۱۰ سال بعد از شهادت امام رضا علیه السلام در منطقه ای به نام صریا در نزدیکی مدینه متولد شد. پدر ارجمندش حضرت جواد علیه السلام و مادر بزرگوارش جناب «سمانه» از بانوان پاک و متدین عصر خود بود.[۱]

امام هادی علیه السلام در سال ۲۲۰ بعد از شهادت امام جواد علیه السلام در هشت سالگی، همانند پدر گرامی اش در سن کودکی مسئولیت امامت را پذیرفت.

دوران امامت امام هادی علیه السلام حدود ۳۳ سال بود یعنی بعد از امام سجاد علیه السلامو امام کاظم علیه السلامبیشتریت دوران امامت را داشته است. دوران امامت حضرت هادی علیه السلام با ۶ تن از خلفای ستمگر عباسی «معتصم»، «الواثق بالله»، «متوکل»، «منتصر»، «مستعین» و «معتز» معاصر بود.

امام هادی علیه السلام از آغاز امامت در مدینه حضور داشت. در این مدت هم به مراجعات مستقیم و پرسش های شیعیان پاسخ می داد، و هم با تعیین وکلای خود در نقاط مختلف، ضمن پاسخ گویی به پرسش های شیعیان، امور مالی و دریافت وجوهات را نیز به انجام می رساند. موقعیت ممتاز حضرت هادی علیه السلام حکومت عباسی را به وحشت انداخت. به همین علت، امام علیه السلام را به مرکز حکومت و سامرا منتقل نمود. امام علیه السلام تا پایان عمر شریف خویش بیش از بیست سال در حصر حاکمان جور عباسی در شهر سامره به سر برد. تا اینکه به دسیسه معتزّ (سیزدهمین خلیفه عباسی) و به دست عوامل وی مسموم گردیده و در روز سوم رجب ۲۵۴ در سن ۴۲ سالگی به شهادت رسید و ایشان را در شهر سامرا و در خانه خود به خاک سپردند.

شخصیت، فضائل و کرامات امام هادی علیه السلامچنان گسترده است که علاوه بر دانشمندان شیعه، استوانه های علمی اهل سنّت نیز زبان به ستایش گشوده و خدای متعال حقیقت را بر زبان و قلمشان جاری نموده است، گر چه در باورهای خود، تعصب داشته و گاهی با طعن و کنایه با پیروان مذهب شیعه برخورد می کنند. اما همچنانکه گفته اند:

خوشتر آن باشد که سرّ دلبران

گفته آید در حدیث دیگران

در این مجال برآنیم که قطره ای از فضائل، مناقب، کرامات و ویژگی های آن گرامی را از منظر علمای برجستۀ اهل سنّت بیان کنیم.

خاندان امام

عبدالکریم بن محمد سمعانی شافعی[۲] (۵۰۶-۵۶۲ق)، فقیه، مورخ و نسب شناس خراسانی در قرن ششم هجری به رغم بی مهری هایش با شیعیان، نسب و خاندان امام هادی علیه السلام را با احترام یاد می کند و می نویسد: «ابوالحسن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر علوی علیه السلام و معروف به ابوالحسن عسکری است. جعفر متوکل خلیفه عباسی وی را از شهر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به بغداد آورد بعد به سامرا برد و او را در آنجا در ظاهر محترم می داشت تا اینکه در ایام معتز در آنجا از دنیا رفت و در منزلش مدفون شد. او یکی از امامان شیعیان محسوب می شود».[۳]

صلاح الدین خلیل صفدی[۴] (م ۷۶۴ ه) تاریخ نگار بزرگ اهل سنت، ادیب و شاعر برجسته فلسطینی در قرن هشتم، در کتاب «الوافی بالوفیات» در موضوع شخصیت شناسی(بزرگ ترین فرهنگ نامه عام تاریخی تا قرن هشتم در ۲۲جلد – عصر مولف) در ذیل عنوان (الْهَادِی بن الْجواد علیه السلام) با عبارتی به همین مضمون با تکریم از حضرت هادی علیه السلام  یاد می کند.[۵]

تفسیر القاب شایسته

در منابع اهل سنّت در مورد نام ایشان «علی» و کنیه شریف شان “ابوالحسن ” هم نکاتی بیان شده است، از جمله اینکه چون وی در نام و کنیه شبیه حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام و امام علی بن موسی الرضا علیه السلام است، به ایشان «ابوالحسن ثالث» نیز می گویند.[۶]

عفیف الدین یافعی شافعی[۷] در مرآت الجنان و ابوالفرج ابن جوزی، فقیه و مورخ حنبلی مذهب در تذکره الخواص آورده اند: علت اینکه حضرت هادی علیه السلام  به عسکری شهرت یافت[۸]، از این جهت بود که خلفای بنی عباس ایشان را از سال ۲۳۳ به سامرّاء برده و تا آخر عمر پربرکتشان در آنجا، در میان (عسکر) تحت نظر قرار دادند. در قرن نهم در کتاب “وسیله الخادم الی المخدوم “به آن پرداخته و در این باره می گوید: «نقی به معنای پاکیزه از جمیع عیوب است و این اشاره به عصمت و طهارت آن حضرت و پاکیزگی از عیوب حسبی و نَسبی است، با آنکه آن حضرت نقاوه و برگزیده ائمه عظام و اجداد کرام خو[۹] و مؤمن بن حسن شبلنجی شافعی، در نورُ ألأبْصار.[۱۰]

همچنین نقش انگشتر امام هادی علیه السلام بنا به روایت «ابن صبّاغ مالکی»، «اللّه ربی و هو عصمتی من خلقه» بوده است.[۱۱]

نصّ بر امامت

نورالدین علی بن محمد ابن صبّاغ[۱۲] مالکی (۷۸۴- ۸۵۵ق)، محدث و فقیه مالکی مذهب، در کتاب الفصول المهمه فی معرفه الأئمه به نقل از شیخ مفید می نویسد: «اسماعیل بن مهران می گوید: زمانی که قرار شد امام جواد علیه السلام به دستور معتصم از مدینه به بغداد راهی شود، خدمت امام رسیدم و گفتم: فدایت شوم، من از این سفری که در پیش دارید، بیمناکم (و نگران شما هستم). بعد از شما امر (امامت) از آن کیست؟ اسماعیل می گوید: امام جواد علیه السلام  گریست؛ به گونه ای که محاسن (شریف) آن حضرت اشک آلود شد، سپس رو به من کرد و فرمود: «الْأَمْرُ مِنْ بَعْدِی إِلَی ابْنِی عَلِی»؛[۱۳] امر (امامت) از آن فرزندم علی است».

مقام علمی

با تمام تلاشی که دشمنان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام برای پنهان ماندن موقعیت علمی و معنوی و فضائل حضرت هادی علیه السلام انجام دادند، هرگز منزلت علمی و معنوی ایشان مخفی نماند، بلکه فضایل آن حضرت در بسیاری از آثار تاریخی – حدیثی اهل سنّت، نمایان شده و به طور واضح به نسل های بعدی تا زمان ما منتقل شد، چرا که خدای متعال اراده دیگری داشت. همچنانکه در قرآن فرمود: «یرِیدُونَ أَن یطْفِواْ نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ یأْبی اللَّهُ إِلَّا أَن یتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کرِهَ الْکفِرُون»؛[۱۴] آنها می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند؛ ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند، هر چند کافران ناخشنود باشند!

برای نمونه به دو مورد اشاره می کنیم:

الف. شبلنجی در نور الابصار می نویسد: «(و مناقبه) کثیره قال فی الصواعق کان أبو الحسن العسکری وارث أبیه علما و منحا؛[۱۵] مناقب حضرت هادی (رضی الله عنه) فراوان است در صواعق گفته: ابوالحسن عسکری وارث دانش و سخاوت پدرش بود».

ب. صفدی شافعی (متوفای ۷۶۴ ه) و ابن جوزی حنبلی پیرامون مقام علمی امام هادی علیه السلام نوشته اند: «روزی متوکل بیمار شد و نذر کرد که اگر شفا یابد، تعداد کثیری دینار در راه خدا صدقه دهد، هنگامی که بهبود یافت، فقها را جمع کرد و پرسید: چند دینار باید صدقه دهم که بر آن «کثیر» صدق کند؟ فقها در این باره فتاوای مختلف دادند، متوکل ناگزیر مسأله را از حضرت هادی علیه السلام سؤال کرد. ایشان پاسخ داد که: «یتصدّق بثلاثه و ثمانین دیناراً». باید ۸۳ دینار بپردازی. فقهاء از این فتوا تعجب کردند و به متوکل گفتند از او بپرسید این فتوا براساس چه مدرکی است؟ حضرت فرمود: «خدا در قرآن می فرماید: «لَقَدْ نَصَرَکمُ اللَّهُ فِی مَواطِنَ کثِیرَهٍ وَ یوْمَ حُنَینٍ…؛ خداوند شما را در موارد «کثیر» یاری کرده است».[۱۶] و از طریق ما اهل بیت روایت شده است که جنگ ها و سریه های پیامبر اکرم(ص) جمعا ۸۳ فقره بوده است. بنابراین باید ۸۳ دینار صدقه بدهی».[۱۷]

محبوبیت اجتماعی

یکی از دلایل اساسی احضار امام هادی علیه السلام از مدینه به سامرا، جایگاه ویژه اجتماعی – سیاسی و نفوذ معنوی ایشان در میان مردم بود. طبق نقل عالمان نامدار اهل سنت، میزان نفوذ و جایگاه امام هادی علیه السلام  در میان مردم بیش از حد تصور بوده که حکومت عباسی را چنان به وحشت انداخته است که حضور امام هادی علیه السلام  را در شهر پیامبر بر نتافته و بعد از احضار اجباری و در تحت محاصره نگهداشتن، بالاخره به شهادت رسانده است. نقل نمونه هائی از نفوذ معنوی پیشوای دهم در این جا مناسب می نماید:

یک. یعقوبی در تاریخ خود آورده است: والی مدینه برای متوکل چنین نوشت: عده ای به حضرت هادی علیه السلام  علاقه دارند و او را امام و پیشوای خود می دانند و متوکل هم او را از مدینه فراخواند.[۱۸] یعقوبی در جائی دیگر روایت می کند: زمانی که امام هادی علیه السلام  به یاسریّه (حوالی بغداد) رسید، با اینکه ورود ایشان به آن مکان، با اطلاع قبلی و اعلام عمومی نبوده، والی بغداد، اسحاق بن ابراهیم طاهری، زمانی که به آنجا می رسد، با جمعیت پرشوری که برای استقبال از امام هادی علیه السلام  آمده بودند، مواجه می شود؛ «فرأی تشوّق الناس الیه و اجتماعهم لرؤیته…».[۱۹]

دو. عبدالغفار هاشمی حنفی نیز علت احضار امام هادی علیه السلام  را توسط حکومت عباسی، ترس آنان از جایگاه اجتماعی عمیق، شخصیت معنوی و دانش گسترده حضرت امام هادی علیه السلام  می داند.[۲۰]

سه. مسعودی مورخ مشهور هم می نویسد: یحیی بن هرثمه (مأمور متوکل که مأموریت احضار امام هادی علیه السلام  از مدینه به سامرا را داشت) می گوید: هنگامی که به مدینه آمدم و قرار شد امام هادی علیه السلام  را به سامرا ببرم؛ فلما صِرْتُ الیها ضجَّ اهلها و عجّوا ضجیجاً و عجیجاً ما سمعتُ مثله… چون به مدینه رفتم، مردم وقتی ماموریت مرا فهمیدند، چنان فریاد و شیون کردند که نشنیده بودم، آنان را آرام کردم، و سوگند خوردم که مأمور نیستم به او بدی برسانم، و خانه آن حضرت را تفتیش کردم و چیزی جز قرآن و دعا و همانند این ها نیافتم. پس او را به راه انداختم، و خود خدمت به او را به عهده گرفتم، و با او خوشرفتاری کردم، در بین راه، روزی که آسمان صاف، و آفتاب، تابان بود، دیدم سوار شد در حالی که لباس بارانی پوشیده، و دم اسب خود را گره زده است. از کار او تعجب کردیم. چیزی نگذشت که ابری آسمان را پوشاند، و به شدت باران آمد، و ما خیلی در سختی افتادیم. حضرت هادی علیه السلام ، رو به من کرد و فرمود: «أَنَا أَعلَمُ أَنک أَنکرْتَ مَا رَأَیتَ وَ تَوَهَّمْتَ أَنِّی أَعْلَمُ مِنَ الْأَمرِ ما لَم تعْلَمْ وَ لَیس ذَلِک کما ظَنَنْتَ وَ لَکنِّی نَشَأْتُ بِالْبَادِیهِ فَأَنَا أَعْرِفُ الرِّیاحَ الَّتِی تَکونُ فِی عَقِبِهَا الْمَطَرُ فَتَأَهَّبْتُ لِذَلِک؛[۲۱] می دانم آنچه دیدی نپذیرفتی، و [سپس] گمان کردی که من چیزی می دانم که تو نمی دانی، چنان نیست که پنداشتی، بلکه من در صحرا بزرگ شده ام، و آن بادهایی را که از پی آن ها باران است می شناسم، از این رو خود را آماده کردم».

و چون به بغداد رسیدم نزد اسحاق به ابراهیم طاهری که در آنجا بود رفتم، گفت: یحیی! این مرد، فرزند رسول خدا (ص) است، و متوکل کسی است که خود می شناسی، اگر متوکل را تحریک کنی، او را به قتل می رساند، و رسول خدا (ص) دشمن تو خواهد بود. گفتم: سوگند به خدا از او جز نیکی ندیده ام. و به سامرا وارد شدم و نزد وصیف ترکی که از یارانش بودم رفتم، گفت: سوگند به خدا اگر از سر این مرد، مویی کم شود، خودم خونخواهش خواهم بود، من از سخن این دو نفر تعجب کردم، و همه آنچه از خوبی و تعریف که درباره آن حضرت می دانستم و شنیده بودم به متوکل گفتم، متوکل نیز با تجلیل و احترام از وی پذیرایی کرد.[۲۲]

جلالت و قداست معنوی

ابن خلکان شافعی مورخ نامدار (متوفای ۶۸۱ ه) و صلاح الدین خلیل صَفدی (م ۷۶۴ ه) تاریخ نگار بزرگ اهل سنت، این روایت معروف در منابع شیعی را در مورد عظمت معنوی امام هادی علیه السلام  نقل نموده اند که: هنگامی که بدخواهان در نزد متوکل، از امام هادی علیه السلام  سعایت و بدگویی کرده و گفتند: در منزل او سلاح و نوشته ها و اشیای دیگری است که از طرف شیعیان به وی رسیده و او قصد قیام بر ضد دولت تو را دارد، متوکل گروهی را به منزل آن حضرت فرستاد، آنان شبانه به خانه امام علیه السلام  هجوم بردند، ولی چیزی به دست نیاوردند، آن ها دیدند که حضرت تنها در اطاقی دربسته نشسته و در حالی که جامۀ پشمین بر تن دارد و بر زمین خاکی روی شن و ماسه نشسته، به عبادت خدا و تلاوت قرآن مشغول است. امام را با همان حال دستگیر کرده و نزد متوکل بردند و به او گزارش دادند که در خانه اش چیزی نیافتیم و او را رو به قبله دیدیم که قرآن می خواند. متوکل چون امام را دید، از عظمت و هیبت امام بی اختیار ایشان را احترام نموده و در کنار خود نشانید و با کمال گستاخی، جام شرابی را که در دست داشت به امام تعارف نمود. آن حضرت سوگند یاد کرده و فرمود: «وَ اللَّهِ مَا یخَامِرُ لَحْمِی وَ دَمِی قَطُّ، فَأَعْفِنِی؛ به خدا سوگند ! گوشت و خون من با چنین چیزی آمیخته نشده است، مرا معاف دار!» متوکل حضرت را معاف نمود و گفت: شعری بخوان! حضرت فرمود: «من شعر کم می خوانم.» متوکل گفت: «باید بخوانی!» امام هادی علیه السلام  آن گاه که اصرار وی را دید، اشعاری را قرائت نمود که تمام اهل مجلس متاثر شده و به گریه افتادند و بزم شراب و عیش به سوگ و عزا تبدیل شده و آنان جام های شراب را بر زمین کوبیدند. اشعار امام هادی علیه السلام  چنین بود:

بَاتُوا عَلَی قُلَلِ الْأَجْبَالِ تَحْرُسُهُمْ

غُلْبُ الرِّجَالِ فَلَمْ تَنْفَعْهُمُ الْقُلَلُ

وَ اسْتَنْزَلُوا بَعْدَ عِزٍّ مِنْ مَعَاقِلِهِمْ

فَأُسْکنُوا حُفَراً یا بِئْسَ مَا نَزَلُوا

نَادَاهُمُ صَارِخٌ مِنْ بَعْدِ مَا دُفِنُوا

أَینَ الْأَسرَّهُ وَ التیجَانُ وَ الْحُلَلُ

أَینَ الْوُجُوهُ الَّتِی کانَتْ مُحَجَّبَهً

مِنْ دُونِهَا تُضْرَبُ الْأَسْتَارُ وَ الْکلَلُ

فَأَفْصَحَ الْقَبْرُ عَنْهُمْ حِینَ سَاءَلَهُمْ

تِلْک الْوُجُوهُ عَلَیهَا الدُّودُ تَنْتَقِلُ

قَدْ طَالَ مَا أَکلُوا دَهْراً وَ مَا شَرِبُوا

فَأَصْبَحُوا بَعْدَ طُولِ الْأَکلِ قدْ أُکلُوا

«[گردنکشان مغرور و پادشاهان مقتدر] بر قله کوهسارها شب را به روز آوردند در حالی که مردان نیرومند از آنان پاسداری می کردند، ولی قله ها نتوانستند آنان را از خطر مرگ برهانند. آنان پس از مدت ها عزت از جایگاه های امن به زیر کشیده شدند و در گودال ها جایشان دادند. چه منزل و آرامگاه ناپسندی! پس از آن که به خاک سپرده شدند، فریادگری فریاد برآورد: کجاست آن دست بندها، تاج ها و لباس های گران قیمت و فاخر؟

کجاست آن چهره های در ناز و نعمت پرورش یافته که به احترامشان پرده ها می آویختند؟ گور به جای آنان پاسخ داد: اکنون کرم ها بر سر خوردن آن چهره ها با هم می ستیزند! آنان مدت درازی در دنیا خوردند و آشامیدند؛ ولی بعد از خوردن طولانی، خود خورده شدند!»[۲۳]

سخاوت و کرامت

در مورد سخاوت و کرامت امام هادی علیه السلام  هم، فرازهای تاریخی قابل توجهی در منابع اهل سنت به چشم می خورد که به نمونه هائی اشاره می کنیم:

الف. ابن حجر هیثمی از علمای متعصب اهل تسنن پیرامون علم و سخاوت آن حضرت چنین می نویسد: و کان وارث أبیه علماوسخاء؛ حضرت هادی علیه السلام  علم و سخاوت را از پدرش به ارث برده بود.[۲۴]

ب. محمد مومن شبلنجی شافعی در نور الابصار هم در مورد احسان و کرم امام دهم علیه السلام  روایت می کند: امام علی النقی  علیه السلام  روزی برای کار مهمی از سامرا به جانب دهی رهسپار شد. مرد عربی به جستجوی آن جناب آمد. به او گفتند به فلان محل تشریف برده، مرد عرب به ملاقات امام علیه السلام  رفت. حضرت هادی علیه السلام  از او پرسید: مَا حَاجَتُک؟ چه حاجت داری؟ گفت مرد عربی از کوفه هستم که افتخار محبت و ولایت جد شما علی بن ابی طالب  علیه السلام  دارم. گرفتار قرض سنگینی شده ام که چاره ای برای پرداخت آن ندارم جز لطف شما.

حضرت هادی علیه السلام  فرمود: طِبْ نَفْساً وَ قَرَّ عَینا یقضی دینک إن شاء اللّه تعالی؛ ناراحت نباش و خاطر آسوده دار، بدهی تو انشاءالله پرداخت خواهد شد. همین جا باش تا موقع آن برسد. فردا صبح به او فرمود: أُرِیدُ مِنْک حَاجَهً اللَّهَ اللَّهَ أَنْ تُخَالِفَنِی فِیهَا؛ من از تو خواهشی دارم مبادا هرگز مخالفت خواسته مرا بنمائی. مرد عرب گفت: مخالفت نخواهم کرد. امام علیه السلام  یادداشتی نوشت به خط خود و اعتراف کرد در آن که مرد عرب از ایشان فلان مبلغ طلبکار است مبلغی را که معین کرد بیش از مقدار قرض مرد عرب بود. فرمود: خُذْ هَذَا الْخَطَّ فَإِذَا وَصَلْتُ إِلَی سُرَّ مَنْ رَأَی احْضُرْ إِلَی وَ عِنْدِی جَمَاعَهٌ فَطَالِبْنِی بهِ وَ أَغلِظِ الْقَوْلَ عَلَی فِی تَرْک إِبقَائِک إِیاه اللَّهَ اللَّه فی مخَالَفَتِی؛ این یادداشت را بگیر وقتی من به سامرا رفتم، موقعی که چند نفر در نزد من هستند بیا و مطالبۀ حق خود را بنما و خیلی سخت بگیر و با درشتی از من بخواه مبادا بر خلاف این دستور کاری بکنی، خدا را بر تو گواه می گیرم. مرد عرب پذیرفت و یادداشت را گرفت.

امام هادی علیه السلام  به سامراء که رسید و گروهی از اطرافیان خلیفه و دیگران حضور داشتند، مرد عرب آمد و یادداشت را داد و با درشتی مطالبه طلب خود را نمود. امام علیه السلام  با نرمی و ملایمت از او پوزش میخواست و وعده می داد که پرداخت خواهد کرد نگران نباشد.

این جریان به گوش خلیفه متوکل رسید دستور داد برای آن جناب سی هزار درهم ببرند. پول را که آوردند امام علیه السلام  نگه داشت تا مرد عرب مراجعه نمود. فرمود: خذْ هَذَا الْمَالَ وَ اقْضِ مِنْهُ دَینَک وَ أَنْفِقِ الْبَاقِی عَلَی عِیالِک وَ أَهْلِک وَ أَعْذِرْنَا؛ این پول را بگیر و قرض خود را پرداخت کن و بقیه را صرف در مخارج خانواده و زندگی خود بنما ما را معذور دار! مرد عرب پوزش خواسته گفت: به خدا تقاضای من کمتر از یک سوم این مبلغ بود. ولی «اللَّهُ أَعْلَمُ حَیثُ یجْعَلُ رِسالَتَه»؛ خدا بهتر می داند مقام رهبری را به چه کس بسپارد. پول را برداشت و رفت.[۲۵]

شهادت امام  علیه السلام

گرچه شهادت امام دهم علیه السلام  را برخی از علمای اهل سنت با تردید مطرح کرده اند و با عباراتی همچون «یقال إنه مات مسموما و اللّه اعلم» در شهادت آن حضرت، تأمل و تردید دارند.[۲۶]

اما برخی دیگر از علمای اهل سنت با قاطعیت، مسمومیت و شهادت امام هادی علیه السلام  به وسیله معتز را اعلام کرده اند. به عنوان نمونه ابن صبّاغ مالکی گفته: «استشهد فی آخر ملکه (معتز) ابوالحسن…»[۲۷] و فضل اللَّه بن روزبهان خنجی شافعی: نوشته «… الشهید بکید الاعداء…؛ حضرت هادی علیه السلام  با توطئه دشمنان به شهادت رسید».[۲۸] عبدالغفار هاشمی حنفی هم می گوید: «ودَسَّ له السَمّ…».[۲۹]  پس اعتقاد قطعی به شهادت امام هادی علیه السلام  به علمای امامیه اختصاص ندارد، بلکه برخی از متفکرین اهل سنت نیز به صراحت، شهادت حضرت را در تاریخ ثبت کرده اند.

تشییع با شکوه

احمد ابن واضع یعقوبی بعد از ذکر نسب مطهر امام هادی علیه السلام  و تاریخ شهادت ایشان، شدت ناراحتی مردم از فقدان آن امام، جمعیت حاضر را این گونه گزارش می کند: «بعد از خواندن نماز بر جسم مطهرش، جمعیت آنقدر برای تشییع آمده و دور جنازه جمع شده بودند و آن قدر ضجّه و ناله و گریه و زاری می کردند که جنازه را به منزل امام بردند و در همانجا دفن کردند. این جریان تکان دهنده، نشانگر نفوذ معنوی و موقعیت اجتماعی امام علیه السلام  در مردم و در آن منطقه هم می باشد».[۳۰]

علی بن حسین مسعودی (۲۶۰ -۳۴۶ق)، شخصیت شناس و مورخ بزرگ اسلامی در قرن سوم نیز درباره رحلت و تشییع امام هادی علیه السلام  نوشته است: «و سُمِعَ فی جنازته جاریه تقول: ماذا لقینا فی یوم الاثنین قدیماً و حدیثاً[۳۱]؛ در تشییع جنازه حضرت شنیدند که کنیزی با نارحتی شدید می گفت: به روز دوشنبه به روزگار سابق و حال چه مصیبت ها دیده ایم!».

بارگاه امام هادی  علیه السلام

نویسندگان برجسته اهل تسنن در مورد محل دفن و بارگاه منوّر امام هادی علیه السلام ، سخنان مهمی بیان نموده اند: یاقوت حَمَوی در دائره المعارف مهم خود (معجم البلدان) به بارگاه حضرت هادی علیه السلام  پرداخته و از ائمه سامرا با احترام و تجلیل یاد می کند.[۳۲] وی در جای دیگر از کتاب خود، وقتی به مدفونین سامرا می رسد ذیل منطقه «عسکر سامرا» بارگاه پیشوای دهم علیه السلام  را مطرح کرده و باز هم با احترام از حضرت هادی علیه السلام  نام می برد و از فرزندش امام عسکری علیه السلام  و نوه اش حضرت مهدی(عج) تجلیل می کند.[۳۳]

فرزندان امام هادی علیه السلام

طبق تحقیقات انجام شده، امام هادی علیه السلام  فقط یک همسر داشته اند.[۳۴] بنابراین، تمام پنج فرزند ایشان از همسرش حُدَیثه خاتون علیه السلام  بوده که طبق قول مشهور، عبارت اند از چهار پسر به نام های: حسن، حسین، محمّد و جعفر و یک دختر به نام علِّیَه.

فخر رازی[۳۵] مفسر شافعی در مورد فرزندان حضرت هادی علیه السلام  در کتاب «الشجره المبارکه فی أنساب الطالبیه» نکته های قابل توجهی بیان می کند.[۳۶]

امام هادی علیه السلام  از منظر مشاهیر اهل سنت

در پایان نظر برخی از مشاهیر اهل تسنن را در مورد شخصیت پیشوای دهم شیعیان مرور می کنیم:

۱- شمس الدین ذهبی شافعی: «… الملقب بالهادی شریف جلیل…» امام هادی علیه السلام  انسان با شرافت و با جلالت بوده است.[۳۷] و در اثر دیگرش می نویسد: «و کان فقیها إماما متعبداً» او فقیه، امام و متعبد بود.[۳۸]

۲- ابو الفداء اسماعیل ابن کثیر دمشقی شافعی اشعری (متوفای ۷۷۴ ه): از برجسته ترین شاگردان ابن تیمیه در مورد زهد و ساده زیستی حضرت می نویسد: «وَأَما أَبُو الْحَسَنِ عَلِی الْهَادِی… و قد کان عابداً زاهداً… و هو علی التراب لیس دونه حائل، ابو الحسن هادی…».[۳۹]

۳- نورالدین ابن صباغ مالکی (متوفای ۸۵۵ ه) در معرفی عظمت امام هادی علیه السلام  سنگ تمام گذاشته و حضرت را اینگونه می ستاید: «فضل أبی الحسن علی الهادی قد ضرب علی المجره قبابه و مد علی نجوم السماء اطنابه…؛[۴۰] عظمت فضل ابوالحسن علی الهادی بر کهکشان ها سر زده، شعاع فضائلش تا ستارگان آسمان ها امتداد یافته است و هیچ فضیلت و منقبتی نیست مگر این که افتخار آمیزترین آن پیش او است… و سرشتش از عیب و نقص پاکیزه شده، و اخلاقش خوش و شیرین و سیرت و روشش متعادل و افعالش با فضیلت می باشد، او در وقار و سکون و طمأنینه و فقه و نزاهت و پرهیزگاری و دانائی و آگاهی مطابق روش پیامبر و خوی و عادت علوی بود و دارای طبیعت پاک و همت عالی بود که کسی از مردم به آن حد نمی رسید».

۴- عفیف الدین یافعی شافعی (م۷۶۸ ه) تاریخ نگار برجستۀ اهل سنت در قرن هشتم، در مرآت الجنان در مورد علم و عبادت حضرت هادی علیه السلام  می نویسد: «أبو الحسن علی الهادی… کان متعبداً فقیهاً اماماً؛[۴۱] او اهل عبادت، فقیه، و امام و پیشوا بود».

۵- شهاب الدین ابن حجر هیثمی شافعی مصری[۴۲] (۹۰۹-۹۷۴ق): امام هادی علیه السلام  وارث علم و سخاوت پدرش بود.[۴۳]

۶- احمد بن یوسف قرمانی دمشقی از مورخان اهل سنت قرن دهم (متوفای ۱۰۱۹ هـ) : «و اما مناقبه فنفیسه و اوصافه شریفه؛ مناقبش گرانبها و اوصافش شریف می باشد».[۴۴]

۷- عبد الله بن عامر شبراوی شافعی[۴۵]: «و کراماته کثیره؛ کرامات زیادی از امام هادی علیه السلام  ثبت شده است».[۴۶]

۸- «خیر الدین زرکلی» تاریخ نگار مشهور سوری: «عاشر ائمه الاثنی عشر عند الإمامیه، وأحد الأتقیاء الصلحاء؛ حضرت هادی علیه السلام  دهمین امام شیعیان دوازده امامی و یکی از متدینین و صالحین عصر خود بوده است».[۴۷]

پی نوشت ها:

[۱] نور الأبصار فی مناقب آل بیت النبی المختار(ص)، محمد مومن شبلنجی، ج۱، ص ۳۳۵؛ وفیات الأعیان، ابن خلکان، ج ۳، ص۲۷۲.

[۲] عبدالکریم بن محمد سمعانی فقیه شافعی، ادیب و تاریخ نگار برجسته خراسانی در ۲۱ شعبان سال ۵۰۶ هجری قمری در مرو زاده شد.. معروف ترین اثر او کتاب الانساب است که به انساب سمعانی مشهور است.

[۳] الانساب، عبد الکریم السمعانی، نشر دارالفکر، بیروت، بی تا. ج ۹، ص ۳۰۳. «وأبو الحسن علی بن محمد… ویعرف بأبی الحسن العسکری علیه السلام .»؛ تذکره الخواص، سبط ابن الجوزی، نشر شریف رضی، قم، ۱۴۱۸ق، ج ۲، ص۴۹۲.

[۴]  «صلاح الدین صَفَدی» در سال ۶۹۶ ق، در شهر صفد فلسطین متولد گردید. الوافی بالوفیات، در ۲۲ جلد، فرهنگ نامه ای با بیش از ۱۴۰۰۰ ترجمه از عهد اسلامی تا زمان نویسنده (اواسط قرن هشتم) است.

[۵] الوافی بالوفیات، خلیل بن ایبک صفدی، دار إحیاء التراث العربی – بیروت، ۱۴۲۰ق، ج ۲۲، ص ۴۸.

[۶] تاریخ حبیب السیر، غیاث الدین بن همام الدین خواند میر، تهران، نشر خیام، ۱۳۸۰ش، ج ۲، ص ۹۵. ابوالحسن کنیه پنج تن از امامان معصوم  علیه السلام  است: کنیه امام علی علیه السلام ، کنیه امام سجاد، کنیه امام کاظم علیه السلام ، مشهور به ابوالحسن اول، کنیه امام رضا علیه السلام ، مشهور به ابوالحسن ثانی، کنیه امام هادی علیه السلام ، مشهور به ابوالحسن ثالث.

[۷] عفیف الدین بن أسعد یمنی یافعی شافعی در سال ۶۹۶ هجری در یمن به دنیا آمد و در همان جا رشد یافت. وی سفرهایی به مکه، مصر، شام، مدینه و… داشت مهمترین اثر او «مرآه الجنان و عبره الیقظان فی معرفه ما یعتبر من حوادث الزمان» در ۴ جلد می باشد، او در سال ۷۶۸ هجری وفات یافت.

[۸] مرآت الجنان، ابومحمد عبد الله سلیمان یافعی، نشراعلمی، بیروت، بی تا. ج ۱، ص ۱۶۰؛ تذکره الخواص، سبط ابن الجوزی، ج۲، ص ۴۹۲.

[۹] وفیات الأعیان، ابن خلکان، ج ۳، ص ۲۷۲.

[۱۰] نور الأبصار فی مناقب آل بیت النبی المختار(ص)، محمد مومن شبلنجی، ج ۱، ص ۳۳۵.

[۱۱] الفصول المهمه فی معرفه الأئمه  علیه السلام ، علی بن محمد مالکی، المعروف بابن الصباغ، نشر دارالحدیث، قم، ۱۴۲۲ه، ص ۲۷۷.

[۱۲] نور الدین ابن صباغ مالکی سال ۷۸۴ در شهر مکه بدنیا آمد، در همان شهر به تحصیل علم پرداخت و در سال ۸۵۵ در شهر مکه درگذشت. مهم ترین تألیف او کتاب «الفصول المهمه فی معرفه احوال الائمه(» است که در احوال و فضایل و مناقب امامان دوازده گانه با استفاده از برخی منابع کهن نوشته شده است. اثر دیگر ابن صباغ «تحریر المنقول فی مناقب امّنا حواء و فاطمه البتول» است.

[۱۳] الفصول المهمه فی معرفه الأئمه علیه السلام ، ج۲، ص ۱۰۶۲.

[۱۴] توبه/۳۲.

[۱۵] نور الأبصار فی مناقب آل بیت النبی المختار(ص)، محمد مومن شبلنجی، ج ۱، ص ۳۳۵.

[۱۶] توبه/۲۵.

[۱۷] تذکره الخواص، سبط ابن الجوزی، ج۲، ص ۴۹۵؛ الوافی بالوفیات، خلیل بن ایبک صفدی، ج ۲۲، ص۴۹.

[۱۸] تاریخ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۹ق، ج ۲، ص ۴۸۴.

[۱۹] همان.

[۲۰] أئمه أهل البیت  علیه السلام  فی کتب أهل السنّه، شیخ حکمت الرحمه، مؤسسه الکوثر للمعارف الإسلامیه، ۱۴۲۴، ج ۱، ص ۳۳۸؛ «استدعاه الملک المتوکل من المدینه المنوره حیث خاف علی ملکه و زوال دولته…».

[۲۱] مروج الذهب، علی بن الحسین مسعودی، دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۹ق، ج ۴، ص: ۸۵؛ بحار الأنوار، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج ۵۰، ص۲۰۸.

[۲۲] مروج الذهب، علی بن الحسین مسعودی، ج ۴، ص۸۵.

[۲۳] الوافی بالوفیات، خلیل بن ایبک صفدی، ج ۲۲، ص ۴۸ و ۴۹- وفیات الأعیان، ابن خلکان، ج ۳، ص ۲۷۲؛ بحار الأنوار، ج ۵۰، ص ۲۱۱؛ مروج الذهب، علی بن الحسین مسعودی، ج۴، ص ۷۷.

[۲۴] الصواعق المحرقه، ابوالعباس شهاب الدین احمد بن حجر هیثمی، نشر مؤسسه الرساله، لبنان، ۱۴۱۷ه، ج ۲ ص ۵۹۸.

[۲۵] نور الأبصار فی مناقب آل بیت النبی المختار (ص)، محمد مومن شبلنجی، ج ۱، ص ۳۳۵؛ کشف الغمه فی معرفه الأئمه، علی بن عیسی اربلی بنی هاشمی، تبریز، ۱۳۸۱ق. ج ۳ ص ۲۳۰ و ۲۳۱- بحارالأنوار، ج۵۰، ص ۱۷۵- الصواعق المحرقه، ابوالعباس شهاب الدین احمد بن حجر هیثمی، ج ۲، ص ۵۹۸.

[۲۶] نور الأبصار فی مناقب آل بیت النبی المختار (ص)، محمد مومن شبلنجی، ج ۱، ص۳۳۷.

[۲۷] الفصول المهمه فی معرفه الأئمه، ج ۲، ص ۱۰۷۵.

[۲۸] وسیله الخادم الی المخدوم، فضل الله بن روزبهان خنجی، نشر انصاریان، قم، ۱۳۷۵ش، ص ۲۶۲.

[۲۹] أئمه أهل البیت علیه السلام  فی کتب أهل السنّه، ج ۱، ص ۳۳۸.

[۳۰] تاریخ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۹ ق، ج ۲، ص ۵۰۳.

[۳۱] مروج الذهب، علی بن الحسین مسعودی، دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۹ق، ج ۴، ص ۸۴.

[۳۲] معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله حموی، دار صادر، بیروت، ۱۹۹۵م ج۳، ص ۱۷۸.

[۳۳] همان، ج۴، ص ۱۲۳.

[۳۴] موسوعه الإمام الهادی علیه السلام ، جمعی از نویسندگان ، مؤسسه ولی عصر(عج)، قم، ۱۴۲۴ق، ج ۱، ص ۵۰.

[۳۵] ابوعبدالله محمد حسن رازی، فقیه، متکلم، فیلسوف، مفسر و حکیم مسلمان ایرانی در سال ۵۴۴ ق در شهر ری زاده شد و در سال ۶۰۶ قمری در هرات درگذشت. از آنجا که وی روحیه ای نقاد و تحلیل گر داشت، اندیشه فلاسفه را نقد می کرد و مورد شک و شبهه قرار می داد و از این جهت به امام المشکّکین مشهور است. او بر علوم عقلی و علوم نقلی، تاریخ، کلام، فقه، اصول و علوم ادبی عصر خود تسلط کامل داشت. کتاب هایش در دوران حیاتش بسیار مورد استقبال قرار گرفت و به عنوان کتب درسی از آن ها استفاده می شد.

[۳۶] الشجره المبارکه فی أنساب الطالبیه، فخر الدین الرازی، مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی – قم، ۱۴۰۹ ق، ج۱، ص ۷۸.

[۳۷] سیر أعلام النبلاء؛ محمد بن احمد ذهبی، مؤسسه الرساله، بیروت، ۱۴۱۳، ج ۱۳، ص ۱۲۱.

[۳۸] العبر فی خبر من غبر؛ ذهبی، محمد بن احمد، دار النشر، مطبعه حکومه الکویت، کویت، ۱۹۸۴- ج ۲، ص ۱۲.

[۳۹] البدایه والنهایه، إسماعیل بن عمر بن کثیر القرشی، مکتبه المعارف، بیروت، ج ۱۱، ص ۱۵.

[۴۰] الفصول المهمه فی معرفه الأئمه، ج ۲، ص ۱۰۷۳ و ۱۰۷۴.

[۴۱] مرآه الجنان و عبره الیقظان، ابو محمد عبد الله سلیمان الیافعی، نشر دار الکتاب الإسلامی، القاهره، ۱۴۱۳ه ، ج ۲ ص ۱۵۹ و ۱۶۰.

[۴۲] ناگفته نماند که این شهاب الدین بن حجر هیثمی شافعی مصری (۹۰۹-۹۷۴ق) مولف الصوائق المحرقه»، دو جلدی غیر از نورالدین بن صالح هیثمی شافعی مصری (۸۰۶۷۳۵ ق) مولف کتاب “مجمع الزوائد” ده جلدی است.

[۴۳] الصواعق المحرقه؛ شهاب الدین احمد بن حجر هیثمی، مصر، ۱۳۱۲ق، ج ۲، ص ۵۹۸.

[۴۴] أخبار الدول، أحمد بن یوسف القرمانی، نشر عالم الکتب، ۱۴۱۲ه، بیروت ج ۱ ص ۳۴۹.

[۴۵] جمال الدین شبراوی از فقها و اصولیون شافعی، مورخ، محدث، ادیب، شاعر، هفتمین شیخ الأزهر مصر که به ریاست این دانشگاه هم منصوب شد.

[۴۶] الإتحاف بحب الأشراف، جمال الدین شیراوی، دار الکتاب الإسلامی – قم – ۱۴۲۳، ص ۱۳۶.

[۴۷] الأعلام، خیرالدین زرکلی، نشر دار العلم، ۲۰۰۲ م، ج ۴، ص ۳۲۳.