قرآن و پایان تاریخ

بشر به مقتضای حُب ذات و طبیعت جست وجوگر خود همواره به سرانجام دنیا می اندیشد و اکنون که فقر و فساد، ظلم و ستم ، تبعیض و ناجوانمردی ، استعمار و استثمار، انحصارطلبی قطب سلطه گر و صدها و هزاران پدیده نا میمون فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی و اجتماعی به صورت وحشتناکی بر جوامع بشری چنگ انداخته و عرصه را بر انسان های آزادیخواه و طالب حداقل حقوق انسانی تنگ نموده ، این سؤال که آینده جهان و پایان تاریخ چگونه خواهد بود از اهمیت ویژه برخوردار است .

و اهمیت بیشتر آن زمانی روشن تر می گردد که به این نکته توجه داشته باشیم که بشر در دوران اوج شکوفایی علمی ، صنعتی و تکنولوژی است و این همه رشد و ترقی نه تنها مشکلی از بشر خسته از جنگ ها و خونریزی ها، اضطراب ها و تشویش ها، نامردمی ها و تبعیض ها برطرف نساخته ، که مایه تورّم مشکلات و تشدید دردهای او گردیده است .

اکنون باید بگوییم این حق آدمی است که بداند بشر در سیر قهقرایی به گرداب فلاکت و بدبختی افکنده خواهد شد یا با آینده ای روشن و عصری طلایی که آدمی به حقوق انسانی خود می رسد و به سعادت و فلاح دست می یابد مواجه می شود. دانستن هر یک از این دو پاسخ فقط رفع یکی از مشکلات فکری او نیست بلکه نوع جهت گیری او را در زندگی معین خواهد کرد و او را از خمودگی و سستی ، یأس و افسردگی ، اضطراب و پریشانی ، انحطاط و سقوط خارج ساخته به انسانی پرتکاپو و فعال ، امیدوار به آینده ، صبور، مقاوم و ترقی خواه تبدیل خواهد کرد.

همه ادیان الهی و بیشتر مکاتب بشری ، درباره پایان تاریخ ، اظهار نظر کرده اند. در همه پیش گویی های مربوط به آخرالزمان ، خبرهای وحشتناک و نگران کننده ای وجود دارد؛ ولی اغلب بر این امر اتّفاق نظر است که پایان کار بشر، روشن و سعادت آمیز است . در تمام فرقه ها و مذاهب اسلامی ، کم و بیش سرانجام سعادت مند بشر پیش بینی شده است . در متون زرتشتی (از آیین های باستان ) به صراحت از دوره طلایی بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوب ها و بلاهای بسیار مسبوق خواهد بود و با ظهور واپسین منجی (سوشیانس ) محقّق می شود. در آیین هندوان نیز هر دوره انسانی به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن ، مظهر غروب و افول تدریجی معنویت اوّلیه است و از آن ، به عصر ظلمت ( Kali Yuga ) تعبیر می شود؛ سپس منجی بشر ظاهر شده و با فروپاشی جوامع انسانی و ازبین رفتن شرارت ها، دوره ای نو آغاز می گردد. در متون بودایی نیز از این دوره ، سخن به میان آمده است . در ادیان ابراهیمی ، بیش از آیین ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ ، تأکید شده است . در عهد عتیق ، برقراری سعادت و عدالت در سرتاسر جهان پیش بینی شده که به وسیله «مشیح » محقّق می شود. در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده و مکاشفه یوحنا به طور کامل به حوادث ناگوار آخرالزمان ، اختصاص یافته و در پایان آن ، به برقراری صلح و آرامش جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است . در میان مکاتب بشری ، پیش بینی «مارکس » از مدینه کمونیستی همراه با کمون نهایی ایجاد شده ، تصویری از جامعه بی طبقه و بی نیاز از دولت را ارائه می دهد. پیش بینی های «رنه گنون » (عبدالواحد یحیی ') از افول و فروپاشی تمدّن مادّی غرب و ظهور مجدّد حقّ و حقیقت که با نظر به داده های آیین های باستان و ادیان ابراهیمی ارائه شده خبر می دهد. نظریّه پایان تاریخ «فوکویاما» پیروزی نهایی نظام غربی و حاکمیّت ابدی آن بر سرتاسر جهان را پیش بینی کرده است و نظریّه «برخورد تمدّن ها» از «هانتینگتون »، جنگ جهانی تمدّن ها و نظم جهانی نوین براساس مرزهای تمدّنی را در پایان این دوره از جهان ، پیش بینی می کند. دیدگاه کلّی قرآن درباره پایان تاریخ

دیدگاه قرآن درباره سرانجام بشر، دیدگاهی خوش بینانه بود و پایان دنیا، پایانی روشن و سعادت آمیز دانسته شده است . سرانجامِ سعادت مند جهان ، همان تحقّق کامل غرض آفرینش انسان ها است که چیزی جز عبادت خداوند نخواهد بود:

«و مَا خَلَقتُ الجِنَّ والاءِنسَ إِلاَّ لِیَعبدونَ.» (ذاریات (۵۱)، ۵۶).

عبودیّت الهی در سطوح گوناگون فردی و اجتماعی آن ، براساس برنامه ریزی خداوند و در چارچوب اصل اختیار واقع شده و غالب انسان ها از آن بهره مند می شوند:

«وَعدَ اللهُ الَّذینَ ءَامَنوا مِنکُم وعَمِلوا الصَّـ'لِحـ'تِ لَیَستخلِفنَّهُم فِی الاَرضِ… ولَُیمَکِّننَّ لَهُم دِینَهُم الَّذِی ارتَضی ' لَهُم و لَیُبدِّلنَّهُم مِن بَعدِ خَوفهِم أَمناً یَعبُدونَنِی لاَیُشرِکونَ بِی شَیئاً» (نور(۲۴)،۵۵).

«هُو الَّذِی أَرسَلَ رَسولَهُ بِالهُدی ' وَدِینِ الحَقّ لِیُظهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ.» (توبه (۹)،۳۳؛ فتح (۴۸)،۲۸؛ صف (۶۱)،۹)

آیات ناظر به آینده جوامع انسانی ، بر عنصر خوش بینی در جریان کلّی نظام طبیعت و طرد عنصر بدبینی درباره پایان کار بشر تأکید ورزیده ، به نوعی فلسفه تاریخ براساس سیر صعودی و تکاملی آن اشاره دارد. از نگاه اسلام ، دین با پشت سر گذاشتن مراحل مختلف ، در کامل ترین شکل خود به بشر عرضه شده :

«اَلیَومَ أَکمَلتُ لَکُم دِینَکُم و أَتمَمتُ عَلیکُم نِعمَتی و رَضیتُ لَکُم الاءِسل'مَ دِیناً» (مائده (۵)،۳).

و همواره با انتقال از جامعه ای به جامعه دیگر شکوفاتر می گردد:

«مَنْ یَرتدَّ مِنکُم عَن دِینِه فَسوفَ یأتِی اللّهُ بِقَومٍ یُحِبُّهم و یُحِبّونَه » . (مائده (۵)،۵۴) خداوند از پیامبران گذشته ، پیمان گرفته که به پیامبر خاتم (ص ) ایمان آورده ، به او یاری رسانند (آل عمران (۳)،۸۱) بنابراین ، تمام نبوت ها و شرایع پیشین ، مقدمه و پیش درآمد شریعت ختمیّه اند. از ظاهر برخی آیات ، چون :

«والسَّـ'بقونَ السَّـ'بقونَ * أُولـ'ـئِکَ المُقرَّبونَ… * ثُلَّهٌ مِن الاَوَّلینَ * وَ قَلیلٌ مِن الاَخِرین » (واقعه (۵۶)،۱۰ – ۱۳ و ۱۴).

و نیز بعضی روایات برمی آید که پیشینیان از مردم آخرالزمان ، فضیلت و مرتبه بالاتری داشته اند؛ امّا اهل تفسیر، سبقت گرفتگان را پیامبران و اصحابشان دانسته و سبقت را فضیلتی برای اقوام گذشته نشمرده اند؛ زیرا طبیعی است که اصحاب پیامبر(ص )، نسبت به تمام پیامبران دیگر و اصحابشان بسیار کم تر باشند؛ البته روایاتی نیز حاکی از نسخ آیه مزبور نقل شده که درست به نظر نمی رسد؛ و به دلیل سطح بالای معرفت مردم آخرالزمان معجزات حسّی اقوام گذشته ، جای خود را در اسلام به معجزه عقلی و علمی (قرآن ) داده و وحی قرآنی ، با سخن از قرائت و علم و قلم ، آغاز می شود:

«اِقرَأ بِاسمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ * خَلَقَ الاءِنس'نَ مِن عَلَقٍ * اِقرَأ و رَبُّکَ الاَکرَمُ * الَّذِی عَلَّمَ بِالقَلمِ * عَلَّمَ الاءِنس'نَ ما لَم یَعلَم ». (علق (۹۶)، ۱ – ۵).

و قرآن ، از دوره ماقبل اسلام ، به عنوان عصر جاهلیت در مقابل عصر علم و خرد یاد می کند:

«الجَـ'هِلیَّهِ الاُولَی '» (احزاب (۳۳)،۳۳).

از این رو، طبق روایات ، سوره توحید و شش آیه آغازین سوره حدید، برای اقوامی در آخرالزمان نازل شده که در کاوش های دینی ، از اقوام پیشین ژرف اندیش تر و دقیق ترند. در روایات متعدد دیگر نیز دوره آخرالزمان و مردم آن ، به رغم وقوع فتنه ها و آشوب های بسیار، بهترین زمان و بهترین مردم شناسانده شده اند؛ بنابراین ، میان دیدگاه خوشبینانه اسلام درباره پایان تاریخ و ظهور آفت های اجتماعی بسیار در آن دوره ، هیچ گونه تنافی وجود ندارد. برخی از پیامبران نیز به دلیل فضیلت مردم آخرالزمان ، از خداوند خواسته اند که نام و راهشان در میان آنان جاوید بماند. (شعراء(۲۶)،۸۴) قرآن ، امت پیامبر را معتدل ترین و در نتیجه کامل ترین :

«و کَذ'لِکَ جَعلن'کُم أُمَّهً وَسَطاً» (بقره (۲)،۱۴۳) .

و بهترین امّت :

«خَیرَ أُمَّهٍ اُخرِجَت لِلنَّاسِ» (آل عمران (۳)،۱۱۰).

معرفی می کند؛ بر همین اساس ، خوارق عادت در آخرالزمان به کمترین میزان رسیده و خداوند از طریق سنت های طبیعی تاریخ ، جوامع بشری را با آزمایش های مختلف به حدی از بلوغ ، شعور و تجربه می رساند که زمینه حکومت جهانی صالحان مهیا شود و بر اساس سنّت همیشگی خویش ، مؤمنان را بر همه موانع چیره ساخته ، به فتح و پیروزی پایدار می رساند:

«إِنَّهُم لَهمُ المَنصُورونَ * و إِنَّ جُندَنا لَهُم الغَــ'لِبون ». (صافات (۳۷)،۱۷۲ و ۱۷۳) .

از مجموعه مباحث گذشته می توان نتیجه گرفت که دوره اسلامی ، همان دوره آخرالزمان است که تحقق کامل دیدگاه مثبت اسلام درباره پایان تاریخ ، در عصر ظهور امام مهدی (عج ) به وقوع خواهد پیوست . نشانه ها و رخدادهای مهم آخرالزمان

ختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام تحقق یافت ، نخستین نشانه پایان تاریخ به شمار می رود؛ لذا مفسران ، مقصود ازنشانه های قیامت رادر آیه ذیل ، بعثت پیامبر(ص ) دانسته اند که نسبت به عمر جهان ، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد:

«فَهَل یَنظُرونَ إِلاَّ السَّاعَهَ أَن تَأتِیَهُم بَغتَهً فَقَد جَاءَ أَشراطُها». (محمد(۴۷)،۱۸)

در آخرالزمان وقایع فراوان دیگری نیز پیش بینی شده که بیشتر به دوره پایانی آن (مقارن با ظهور حضرت مهدی ) مربوط می شود:

۱. بحران معنویّت : پیش از ظهور امام زمان (عج ) جوّ حاکم بر جهان ، جوّ ستم ، گناه و فساد خواهد بود:

«اِقتَربَ لِلنَّاسِ حِسابُهُم و هُم فِی غَفلَهٍ مُعرِضون .» (انبیاء(۲۱)، ۱).

در این آیه ، مردم آخرالزمان ، به غفلت و اعراض از خداوند، متّصف شده اند. در روایات نیز منظور از اشراط الساعه که در آیه ۱۸ سوره محمد(۴۷) به آن اشاره شده ، رواج بیش از حدّ کفر، فسق و ظلم دانسته شده و موارد متعدّدی از آن بر شمرده شده است .

۲. وقوع اختلاف ها و درگیری های بسیار: یکی از نشانه های آخرالزمان ، اختلاف ها و درگیری های فراوان میان گروه های گوناگون است :

«فَاختَلفَ الاَحزابُ مِن بَینهِم فَویلٌ لِلَّذینَ کَفَروا مِن مَشهَدِ یَومٍ عَظِیم .» (مریم (۱۹)، ۳۷) روایات ، این آیه را به ظهور فرقه های مختلف در جهان اسلام مربوط دانسته اند که در آخرالزمان پدید آمده ، موجب اختلاف های بسیار خواهند شد. آیه «یَلبِسَکُم شِیَعًا و یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض » (انعام (۶)، ۶۵) نیز به وقوع اختلاف ها و قتل و کشتار در آخرالزمان تفسیر شده است . بر اساس روایتی ، آیه «ولَنبلونَّکم بشی ءٍ مِن الخَوف و الجُوع و نَقصٍ من الاَمو'لِ و الاَنفُس …» (بقره (۲)،۱۵۵) به ترس و ناامنی ، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار در آخرالزمان اشاره دارد.

۳. ظهور دجّال : درهرسه دین آسمانی یهود، مسیحیت واسلام ، ظهورفاسدترین ومخرّب ترین جریان منحط در طول تاریخ ، پیش بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است . دجّال که تجسّم کفر، فریب و گمراهی است ، در آخرالزمان ظاهر شده ، مردم را به پرستش خویش می خواند. برخی از مفسّران ، تفسیر آیه «لَخلقُ السّم'و'تِ والارض أکبرُ مِن خَلقِ النّاسِ» (غافر(۴۰)،۵۷) را به ظهور دجّال ناظر دانسته اند که دردید مردم ، عظیم ترین موجود جلوه می کند؛ در حالی که خداوند، او را از بسیاری مخلوقات دیگر کوچک تر می شمارد. سرانجام این پدیده به دست عیسی '(ع ) محو و نابود خواهد شد.

۴. وقوع مصائب : برخی از آیات عذاب بر کافران و گنه کاران آخرالزمان که نزول عذاب را انکار می کنند؛ تطبیق داده شده است :

«إن أتـ'کُم عَذابُهُ بَیَـ'تاً أَو نَهاراً مَا ذَا یَستَعجِلُ مِنهُ الُمجرِمونَ». (یونس (۱۰)،۵۰) «فَإِذا نَزلَ بِسَاحَتهِم فَساءَ صَباحُ المُنذرین ». (صافات (۳۷)،۱۷۷) .

با استفاده از آیه ۶۵ انعام (۶)، برخی از این عذاب ها بدین شرح گزارش شده اند: صدایی هراسناک و دود در آسمان و حاکمان ستمگر:

«قُل هُو القادِرُ عَلی ' أَن یَبعَثَ عَلیکُم عَذاباً مِن فَوقِکُم » ، فرو رفتن برخی انسان ها در زمین .

«أَو مِن تَحتِ أَرجُلِکُم »، اختلافات بسیار در دین ، «أَو یَلبِسَکُم شِیَعاً» قتل و کشتار «و یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض ». در این دوره زمانی ، ترس و ناامنی ، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار نیز بسیار رخ خواهد داد:

«وَ لَنبلُونَّکُم بِشَی ءٍ مِنَ الْخَوفِ والْجُوعِ و نَقصٍ مِن الاَمو'لِ وَالاَنفُس ….» .

۵. خروج سفیانی : بیشتر مفسّران ، از ظهور لشکری طغیانگر که در «آخرالزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدّی پرداخته ، سرانجام در صحرایی بیرون از مکّه ، گرفتار عذاب الهی می شوند»، خبر داده و آیه «ولَو تَری ' إِذ فَزِعُوا فَلاَ فَوتَ و أُخِذوا مِن مَکانٍ قَرِیب » (سبأ(۳۴)،۵۱) را درباره آن لشکر دانسته اند. در روایات شیعه و سنّی ، نام رهبر این لشکر، سفیانی ذکر شده است . آیه «أَفأَمِنَالَّذینَ مَکَروا السَّیِّـَاتِ أَن یَخسِفَ اللّهُ بِهِمُ الاَرضَ… .» (نحل (۱۶)، ۴۵) نیز که توطئه گران را به فرو رفتن در زمین تهدید می کند، بر لشکر سفیانی تطبیق داده شده است . آیه «…ءَامِنوا بِما نَزَّلنا مُصَدِّقًا لِما مَعَکُم مِن قَبلِ أَن نَطمِسَ وُجوهًا فَنَرُدَّها عَلی ' أَدبارِهَا» (نساء(۴)، ۴۷) نیز درباره بازماندگان لشکر سفیانی تأویل شده که صورت هایشان معکوس گشته ، پشت سرشان قرار می گیرد.

۶. ندای آسمانی : بنابر روایات شیعه ، جبرئیل نخستین کسی است که با امام زمان (عج ) بیعت کرده و با صدایی بلند به گونه ای که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت می کند:

«أَتی ' أَمرُ اللّهِ فَلاَ تَستَعجِلُوهُ؛ فرمان خدا رسید؛ پس دیگر شتاب مکنید». (نحل (۱۶)، ۱) .

آیه «وَاستَمِع یَومَ یُنادِ المُنادِ مِن مَکانٍ قَریبٍ * یَومَ یَسمَعونَ الصَّیحَهَ بِالحَقِّ ذ'لِکَ یَومُ الخُروجِ» (ق (۵۰)،۴۱و۴۲) نیز به این حادثه ، تأویل شده است .

۷. ظهور منجی بزرگ بشر: مهم ترین رخداد آخرالزمان ، ظهور دوازدهمین امام شیعیان برای رهایی انسان هاست : «جَاءَالحَقُّ و زَهقَ البـ'طِلُ إِنَّ البـ'طِلَ کانَ زَهوقًا.» (اسراء(۱۷)، ۸۱) این آیه که از پیروزی چشمگیر حق بر باطل سخن می گوید، در روایات به ظهور مهدی (عج ) تأویل شده است . آیه ۱۴۸ بقره (۲). آیه «أَینَ ما تَکونُوا یَأتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعًا» نیز بر یاران نخستین مهدی (عج ) که خداوند آنان را گرداگرد حضرت حاضر می سازد، تطبیق داده شده است . آیه «فَإِن یَکفُربِها هـ'ؤُلاَءِ فَقَد وَکَّلنا بِها قَومًا لَیسوا بِها بِکـ'فرین » (انعام (۶)،۸۹) نیز چنین است .

۸. نزول عیسی ' (ع ) : یکی از رخدادهای آخرالزمان ، فرود آمدن عیسی (ع ) از آسمان است : «و إِنَّه لَعِلمٌ لِلسَّاعَهِ فَلاتَمتَرُنَّ بِها» (زخرف (۴۳)، ۶۱)، «وإِن مِن أَهلِ الکِتـ'بِ إِلاَّ لَیُؤمِنَنَّ بِه قَبلَ مَوتِهِ.» (نساء(۴)، ۱۵۹) مفسّران با استفاده از این آیات ، ظهور دوباره عیسی '(ع ) در آخرالزمان راپیش بینی کرده اند و در روایات نیز تصریح شده که وی در بیت المقدّس به نماز جماعت امام زمان (عج ) اقتدا و در جنگ های ایشان نیز شرکت خواهد کرد. براساس این تفسیر، فرود آمدن عیسی '(ع ) از آسمان ، یکی از نشانه های نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی '(ع ) در آخرالزمان که یکی از فرماندهان امام زمان به شمار می رود، خبر داده شده است .

۹. خروج جنبنده ای از زمین : قرآن با رمز و ابهام از خروج جنبده ای حکایت می کند که هنگام رویگردانی مردم از معنویّت ،از زمین خارج شده ، با مردم سخن می گوید. «و إِذا وَقعَ القَولُ عَلَیهِم أَخرَجنا لَهُم دابَّهً مِنَ الاَرضِ تُکَلِّمُهُم أَنَّ النَّاسَ کَانوا بِـَایـ'تِنا لاَیُوقِنون ». (نمل /۲۷، ۸۲) در تفاسیر، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده که تا حدّ بسیاری غیر واقعی و بی اساس به نظر می رسد و در ظاهر برگرفته از منابع اسرائیلی است .

۱۰. هجوم یأجوج و مأجوج : قومی وحشی و فاسد با تخریب سدّ ذوالقرنین ، در اندک زمانی سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد تا آن که بنابر روایات ، در عصر ظهور مهدی ، به طور کلّی از بین خواهد رفت : «حَتَّی ' إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و مَأجوجُ و هُم مِن کُلِّ حَدَبٍ یَنسِلون .» (انبیاء(۲۱)،۹۶) برخی ، یأجوج و مأجوج را یکی از نژادهای انسانی ، با صفات ظاهری خاص یا موجوداتی خارق العاده دانسته اند که از پشت مانعی مادّی خارج شده ، به کشتار مردم و تخریب منابع طبیعی خواهند پرداخت . برخی دیگر نیز آنان را نمادی از یک تمدّن مادّی مخرّب شمرده اند که سدّ معنویِ ساخته شده به دست پیامبران را منهدم و حیات طبیعی و معنوی را بر کره زمین تهدید خواهد کرد؛ در هر حال ، بیش تر مفسّران با استناد به آیه «وَ تَرَکنَا بَعضَهُم یومَئِذٍ یَموجُ فِی بَعضٍ و نُفِخَ فِی الصُّورِ فَجَمَعن'هم جَمعًا» (کهف (۱۸)، ۹۹) که بنابر قول مشهور، به هجوم آنان اشاره داشته و بی درنگ از قیامت سخن به میان آورده ، آن را از نشانه های متّصل به قیامت شمرده اند و سخن از بازگشت برخی اقوام گذشته را هنگام خروج یأجوج و مأجوج مربوط به قیامت دانسته اند: «و حَرَ'امٌ عَلی ' قَریَهٍ أَهلَکن'ها أَنَّهُم لاَیَرجِعونَ * حَتَّی ' إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و… .» (انبیاء(۲۱)، ۹۵ و ۹۶) برخی دیگر، این حادثه را به استناد روایات بسیار، به دوران ظهور مربوط دانسته و اشاره به بازگشت برخی اقوام را به مسأله «رجعت » ارتباط داده اند.

۱۱. رجعت : در آخرالزمان برخی از نیکوکاران و بدکاران زمان های گذشته ، دوباره زنده می شوند. «وَ یَومَ نَحشُرُ مِن کُلِّ أُمَّهٍ فَوجاً مِمَّن یُکَذِّبُ بِـَایـ'تِنا.» (نمل (۲۷)، ۸۳) این آیه فقط به برانگیخته شدن عدّه ای از مکذّبان و نه همه آن ها اشاره کرده ؛ بدین جهت ، روایات و مفسّران شیعه ، میان مصداق این آیه و قیامت ، تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته اند که عدّه ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته ، زنده شده ، هر یک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید. مرگ و زندگی دوباره : «رَبَّنا أَمَتَّنا اثنَتَینِ و أَحیَیتَنَا اثنَتَینِ» (غافر(۴۰)، ۱۱)، عذاب پیش از عذاب بزرگ : «و لَنُذیقَنَّهُم مِنَ العَذابِ الاَدنَی ' دُونَ العَذابِ الاَکبَر» (سجده (۳۲)، ۲۱)، ظهور بندگان پیکارجو پیش از قیامت : «فَإِذا جاءَ وَعدُ أُولـ'هُما بَعَثنا عَلَیکُم عِباداً لَنا أُولِی بَأسٍ شَدید» (اسراء(۱۷)،۵)، میثاق پیامبران با خداوند برای ایمان آوردن و یاری رساندن به پیامبراسلام : «و إِذ أَخَذَ اللّهُ مِیثـ'قَ النَّبِیّینَ… لَتُؤمِنُنَّ بِه و لَتَنصُرنَّهُ» (آل عمران (۳)،۸۱) و منّت الهی بر مستضعفان تاریخ : «و نُریدُ أَن نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ استُضعِفوا فِی الاَرضِ و نَجعلَهُم أَئِمَّهً و نَجعَلَهُم الو'رِثین .» (قصص (۲۸)،۵) همگی به رجعت ، تفسیر و تأویل شده اند؛ با این حال در تفسیر آیات پیشین ، آرای دیگری نیز گفته شده است .

۱۲. صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان : پس از پیروزی حضرت مهدی (عج ) و یارانش ، آرامش و معنویّت بر جهان حاکم خواهد شد: «وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا … وَ لَیُبدِّلَنَّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمناً… .» (نور(۲۴)، ۵۵)، «إِنَّ الاَرضَ لِلّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ و العـ'قِبَهُ لِلمُتَّقین » (اعراف (۷)،۱۲۸)، «و قـ'تِلوهُم حَتَّی ' لاَتَکونَ فِتنهٌ و یَکونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّه » (انفال (۸)، ۳۹)، «لِیُحِقَّ الحَقَّ و یُبطِلَ البـ'طِلَ.» (انفال (۸)، ۸) این آیات و آیات دیگر که از میراث بری صالحان و مستضعفان و جانشینی آنان در زمین یاد می کند (انبیاء(۲۱)،۱۰۵؛ اعراف (۷)، ۱۳۷؛ قصص (۲۸)، ۵) همگی بیان گر این واقعیّتند که سرنوشت این جهان ، پس از جهادی الهی به امامت امام زمان (عج )، سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویّت به سرخواهند برد. افزون بر این ، تحقّق کامل آیات «وَ لَه أَسلَمَ مَن فِی السَّمـ'و'تِ و الاَرضِ» (آل عمران (۳)، ۸۳) و «یُحیِ الاَرضَ بَعدَ مَوتِها» (حدید(۵۷)،۱۷) و «الیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفروا مِن دِینِکُم فَلاتَخشَوهُم وَ اخشَون » (مائده (۵)، ۳) و «یَومئذٍ یَفرُح المؤمِنونَ * بِنَصرِاللّهِ…» (روم (۳۰)، ۴و ۵) نیز در این دوره زمانی دانسته شده است . در آن هنگام ، همه نعمت های آسمان و زمین بر آن ها نازل و از آسایش و سعادت کامل بهره مند خواهند شد: «لَفَتحنَا عَلیهِم بَرکـ'تٍ مِنَ السَّماءِ والاَرضِ….» (اعراف (۷)، ۹۶) چون این مردم در سایه حکومت حضرت مهدی به بالاترین حدّ رشد و بلوغ می رسند، بدین ترتیب ، خلافت انسان بر زمین به کامل ترین حدّ خود خواهد رسید؛ در عین حال ، وجود مقدّس امام معصوم (امام مهدی یا امامان دیگر هنگام رجعت ) تا قیامت در دنیا حضور داشته ، جامعه انسانی هیچ گاه از حضورشان بی نیاز نمی شود. پی نوشت ها :

* برگرفته از دائره المعارف قرآن کریم . با سپاس از مرکز فرهنگ و معارف قرآن که این مقاله را در اختیار مجله قرار دادند.