نمونه هایی از اشعار امام حسین علیه السلام

در این فصل گزیده برخی از سروده های امام حسین علیه السلام را مرور می کنیم.

توصیف فانی بودن همه چیز

سرانجام، همه آنچه در آن هستیم و بدان می پردازیم از به هم پیوستگی رو به پراکندگی و گسستگی می نهد و هرآنچه از حلال و حرام که گرد کردیم عاقبت یا در بین فرزندانمان تقسیم خواهد شد یا در میان افرادی که پیش از مرگ آنها را شایسته پشیزی نمی دیدیم. همه دوستان و آشنایان پس از یک دهه ما را فراموش خواهند کرد، درحالی که بدن ما نیز در آن موقع به صورت استخوان های پوسیده در خواهد آمد. گویی از روی دوستی و مهربانی با همدیگر زندگی نکرده ایم و آنان هرگز چنین یار موافقی نداشته اند.

تشویق به تقوا

ای کسی که فریفته دنیا شده ای، برای چه کسی این همه اموال فراهم می آوری؟ به زودی از دنیا رخت برخواهی بست، در حالی که پس از تو همسرت با اموال به ارث مانده تو تنها خواهد ماند و وصیِ تو را به فراموشی خواهد سپرد، بدون آن که به توصیه های تو وفا کرده باشد و کار آشفته تو را سامان بخشیده باشد. به تحقیق گناهان بسیاری در طول زمان مرتکب شدی که بر اثر آن راه های بیداری و نجات بر تو بسته شد. اکنون تو به غیر از پرهیزگاری هیچ پناه و پشتیبان و هیچ فریادرسی نداری.

درمان گناهان

با مداوا هر دردی را درمان می کنی در صورتی که برای بیماری گناهت هیچ درمانی وجود ندارد، به جز زاری خالصانه به درگاه خداوند رحمان همراه با خواست هراسمندانه و یقینی از روی امید. به جز شب زنده داری طولانی در طلب عفو آن هم در پس پرده قیرگون شب و اظهار پشیمانی در تمام اوقات از گناه [چاره ای نداری]. باشد که فردای قیامت گرامی باشی و شادمانه به مقام رستگاری برسی.

در وصف حضرت عباس

امام حسین علیه السلام پس از شهادت حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام در حالی که از شدت ناراحتی می گریستند اشعاری به این مضمون می خواندند:

ای برادر، ای نور چشم من، ای پاره قلب من، تو برای من تکیه گاه و پشتیبان استواری بودی. ای فرزند پدرم تو همواره برادرت را به نیکی ها سفارش می کردی تا آن گاه که خداوند متعال شربت گوارای شهادت را قسمت تو کرد.ای ماه تابان من تو در همه گرفتاری ها پشتیبان من بودی. پس از تو زندگانی برای ما گوارا نیست. به زودی در بهشت الهی گردهم جمع خواهیم شد. همانا شکوه ها و دشواری ها و تنگناها را فقط به خداوند باز می گوییم.

اشعار امام حسین علیه السلام در منزل صفاح

وقتی امام حسین علیه السلام با فرزدق در منزل صفاح دیدار کردند، فرزدق از شهادت مسلم بن عقیل خبر داد. امام حسین علیه السلام پس از سخنانی این اشعار را بر زبان جاری ساختند:

دنیا هر قدر هم زیبا باشد، پاداش الهی زیباتر و بزرگ تر از آن است. اگر بدن ها برای مردن آفریده شده اند پس کشته شدن با شمشیر در راه خدا بهتر است. اگر روزی ها تقسیم شده است و به هرکس هر اندازه که مقدّر شده می رسد، پس کم کردن حرص در طلب روزی زیباتر است. اگر انسان اموال را در دنیا باقی می گذارد و می رود، چرا انسان آزاده به آن بخل بورزد. سلام خدا بر شما ای خاندان پیامبر، گویا می بینم که شما به زودی کوچ خواهید کرد. اگر نتیجه رفتار و اعمال انسان ها روزی به خودشان باز خواهد گشت، چه بهتر است که انسان خوش خلق و نیک سیرت باشد.

در توصیف حرّ بن یزید ریاحی

وقتی حرّ در مبارزه با لشکریان به زمین افتاد دوستان او جنازه اش را به طرف خیمه های امام حسین علیه السلام آوردند. او هنوز مختصر رمقی داشت. امام حسین علیه السلام در حالی که با دست مبارکشان صورت او را نوازش می کردند، این اشعار را زمزمه می فرمودند:

چه نیکو آزاده ای است حرّ بن ریاح که توانست تیزی نیزه های دشمنان را صبورانه تحمل نماید. چه آزاده خوبی است که با حسین پیمان بست و در این راه سحرگاه جان خود را تقدیم کرد. به تحقیق رستگار شدند آنهایی که حسین را یاری کردند. آنها با هدایت شدن و اصلاح خودشان به رستگاری بزرگی دست یافتند.

در توحید و ستایش خداوند

او خدایی است که ما را هیچ معبود حقی جز او نیست. او بس مهربان و صاحب منّت و رحمت بر خلایق است. از راه اخلاص و حمد و شکر با قلب و زبان به یگانگی او ایمان دارم. عمر خود را بدون آن که از آفت ها آن را حفظ کنم با سهل انگاری به پایان بردم. اکنون عاجزانه از او درخواست دارم که از من راضی شود؛ چون ندانسته در پی آرزوهای دنیا رفته به خود ستم روا کردم. از گناه و تقصیر و سهل انگاری ها به سوی او بر می گردم و از همه کوتاهی هایی که انجام داده ام توبه می کنم.

در یاد کرد قبر و قیامت

دنیازده خوش خیال به زودی از کاخ های آراسته دنیا به خانه خاک سپرده خواهد شد. در آن جا تنها و جدا از دیگران در حالی که رنگ پریدگی تنهایی و غربت او را فرا گرفته است رها می شود. هراس قیامت دشوارترین کاری است که انسان در موقع فرا خوانده شدن به حساب رسی روز جزا دچار آن می شود. انسان هرکردار و نیک و بدی که انجام داده است در روز قیامت نامه عمل خود مشاهده خواهد کرد. اگر خردمند باشیم هنگام توشه گیری و بهره برداری از قسمت باقی مانده جوانی فرا رسیده است.

ضرورت شتاب کردن در توبه

بر تو لازم است که خود را از هوای نفس در امان نگه داری؛ چرا که هیچ چیز لذّت بخش تر از سامان یابی و خوب شدن نیست. صبحگاهان به گونه ای آماده مرگ باش که گویی تا شب زنده نخواهی ماند. چه بسیار شب رو تن درستی که میان ما بود و نوحه گرانش پیش از بامداد خبر مرگ او را فریاد زدند. پیش از مرگ شتاب کن و در آن کوش که از گناهان بزرگی که کرده ای توبه کنی. صاحب وقار آن نیست که از اصلاح دوری گزیند بلکه باوقار کسی است که همواره برای رستگاری مهیا باشد.

ترغیب به زهد

بدانید رقابت صحیح تنها در زهد و بی رغبتی به دنیاست و در غیر این کار هیچ گونه رقابت و مسابقه شایسته نیست.تمام چیزهای که انسان از دنیا به دست آورده است از ریشه نابودشدنی است و تنها کار نیک است که در نزد خداوند متعال ماندگار است. طولی نمی کشد که پشیمانی انیس تو خواهد شد و آن گاه که از دنیا رانده می شوی آه سرد حسرت خواهی کشید. آیا می دانی که آن روز چه روز سختی است؟ بیندیش تا به این باور دست پیدا کنی که آن روز روز جدایی است؛ آن چنان جدایی که همانندی برای آن نیست؛ زیرا دیگر امیدی به دیدار دیگر در بین نخواهد بود.

انحطاط انسان

برای انسان این ننگ بس است که ببینی از منزلت والای انسانیّت به پستی سقوط و تباهی فرود آمده باشد.

همواره بر کارهای ناشایست حریص، امّا بر کارهای شایسته و خوب سست و بی میل است.

با اشاره دست، از بالای تخت قدرتش به همه زیردستان امر و نهی می کند.

باورش این است که چنگ و ساز و دف سبب عبور از پل صراط است.

حقیقت این است که این چنین انسانی تیره بخت و از روی عجز گمراه شده و دلِ پر از هوا و هوس او از شاه رگ حیات ابدی بریده شده است.

درس های عاشورا

فداکاری در راه مکتب

امام حسین علیه السلام با عمل خود به انسان های مؤمن آموخت هنگامی که اساس مکتب با خطر مواجه می شود، باید در راه حفظ آن از هیچ گونه فداکاری دریغ نورزند. امام حسین علیه السلام وقتی دید زمام جامعه اسلامی به دست فردی مثل یزید افتاده است که به صورت علنی احکام الهی را زیر پا می گذارد قیام کرد و مردم را هم برای مبارزه با یزید فرا خواند و در این راه از جان و مال و فرزندان و یارانش گذشت و اجازه نداد که مرد فاسقی چون یزید احکام الهی را پایمال سازد و فرمود: «ای شمشیرها، اگر دین محمّد صلی الله علیه و آله وسلم جز با قتل من حفظ نمی شود، مرا در بر گیرید». بدین ترتیب عمل آن حضرت الگویی شد برای تمام انسان های مومن که در مواقع به خطر افتادن ارزش های الهی با سرمشق گرفتن از عمل کرد امام حسین علیه السلام در برابر طاغوت ها قیام کرده، جلو تعدی آنها را بگیرند و از این طریق ارزش های دینی را در طول قرون متمادی از خطرها حفظ کنند.

آزاده زندگی کردن

یکی از درس های مهم نهضت عاشورا برای همه انسان ها این بود که صرف نظر از هر عقیده ای که دارند، سعی کنند در زندگی آزاده باشند و تن به هیچ گونه خواری ندهند و تسلیم ستم هیچ ستمگری نشوند. آری، آن هنگام که مرد ستمگری چون یزید او را به بیعت با خود فرا خواند، در جواب او فرمود: «هرگز دست ذلّت به شما نمی دهم و هم چون برده ها تسلیم شما نمی شوم» و بارها جمله «مَوتٌ فی عزٍّ خیرٌ مِن حیاهٍ فی ذُلٍّ؛ مرگ با عزت بهتر از زندگی ذلیلانه است»، را بر زبان جاری ساخته، انسان ها رابه آزادگی دعوت کرد. در کربلا وقتی آن حضرت را بین مرگ و بیعت با ستمگری چون یزید مخیّر ساختند، فرمودند: «این گروه ستم پیشه مرا به انتخاب یکی از دو چیز یعنی جنگ و پذیرش ذلت مجبور کردند. امّا محال است که من به ذلّت تن دهم».

لزوم احیای امر به معروف و نهی از منکر

امام حسین علیه السلام ضمن تبیین این حقیقت که حاکمیّت یزید بزرگ ترین منکر اجتماعی است و در چنین اوضاعی وظیفه انسان آزاده و با تقوا امر به معروف و نهی از منکر است، در نامه ای که به افراد سرشناس کوفه فرستادند این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را گوش زد کردند که می فرمایند: «هر مسلمانی سلطان ستمگری را ببیند که حرام خدا را حلال می شمارد و پیمان الهی را در هم می شکند و با سنّت رسول خدا مخالفت می کند و در برابر چنین سلطانی با عمل یا گفتار مخالفت نکند، بر خداوند سزاوار است که چنین کسی را داخل آتش جهنم سازد». حضرت در ادامه فرمودند: «آگاه باشید به درستی که اینان (یزیدیان) پیروی از خدا را ترک و تبعیّت از شیطان را بر خود واجب کرده اند. فساد را رواج داده، حدود الهی را تعطیل کرده اند… حلال را حرام و اوامر و نواهی الهی را دگرگون کرده اند. من سزاوارترین شخصی هستم که به این اوضاع اعتراض کنم… و در وصیّتی که به برادرشان محمد حنفیه نوشته اند تصریح دارند: «من برای خودخواهی یا خوشگذرانی و فساد قیام نکرده ام؛ بلکه می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و سیره جدم و راه و روش پدرم را احیا کنم». بر این اساس یکی از درس های مهمّ عاشورا ضرورت احیای دو تکلیف بزرگ الهی، یعنی امر به معروف و نهی از منکر، است.

بردباری

در جای جای حماسه عاشورا شکیبایی در رفتارها و گفتارهای حماسه آفرینان عاشورا به چشم می خورد. امام حسین علیه السلام وقتی از مکه عازم عراق می شدند در ضمن خطبه ای فرمودند: «رضای الهی رضایت ما اهل بیت است. بر امتحان ها و بلاهای او صبر می کنیم، او نیز پاداش صابران را به ما عطا می کند» و در یکی از منازل بین راه به همراهانشان فرمودند: «ای مردم هر کدام از شما تحمّل تیزی شمشیر و ضربت نیزه ها را دارد با ما بماند وگرنه برگردد» و در طول این سفر هم خود امام حسین علیه السلام و هم یاران باوفایش در مقابل تمام حوادثِ تلخ شکیبایی را پیشه خود ساختند و به همه انسان در طول تاریخ درس بردباری در راه هدف آموختند. امام حسین در روز عاشورا در اوج نبرد با دشمن به یاران خود فرمودند: «ای بزرگ زادگان و آزادمردان، بردباری را پیشه خود سازید. مرگ پلی است که شما را از سختی ها به سوی بهشت و نعمت های ابدی عبور می دهد».

وفاداری

وفا و عمل به پیمان و ایستادگی بر سر عهد از ویژگی های امام حسین علیه السلام و اصحاب وفادار آن حضرت است. آن حضرت شب عاشورا در توصیف اصحاب خود فرمودند: «هیچ اصحابی وفادارتر و صادق تر از یاران خود نمی شناسم» در توصیف وفاداری خود آن حضرت در زیارت نامه ایشان می خوانیم: «اَشْهدُ انّکَ قد… وَفَیْتَ و اَوفَیتَ؛ شهادت می دهم که تو به عهدی که با خداوند بسته بودی وفا کردی». یکی از صحنه های بزرگ تجلی وفاداری یاران امام حسین علیه السلام برخورد حضرت ابوالفضل علیه السلام با امان نامه ای است که شمر برای آن حضرت و برادرانش آورد. ایشان با ردّ آن می گوید: «من هرگز از دینم دست بر نمی دارم و تا جان در بدن دارم از امام و پیشوایم حسین حمایت می کنم». لذا در زیارت نامه اش وارد شده: «شهادت می دهم که تو به بیعتی که با امام حسین علیه السلام بسته بودی وفا کردی و دعوتش را اجابت نمودی و از دستوراتش اطاعت کردی».

پایبندی به نماز

از جمله درس های مهمّ نهضت عاشورا لزوم پایبندی به نماز و پاسداری از آن است. امام حسین علیه السلام به مسئله اقامه نماز و ترویج فرهنگ آن اهتمام زیادی می فرمودند. در عصر تاسوعا وقتی لشکر عمر سعد تصمیم گرفت که جنگ با امام حسین علیه السلام را آغاز کند، آن حضرت برادرش حضرت ابوالفضل را مأمور ساخت تا از دشمن یک شب مهلت بگیرد و علّت درخواست مهلت را این گونه بیان فرمود: «امشب را به ما مهلت دهند تا به نماز و دعا و استغفار مشغول شویم؛ زیرا خدا می داند که من نماز و دعا و قرآن را دوست می دارم».

ظهر عاشورا وقتی عمرو بن کعب به حضرت عرض کرد: هنگام نماز است، امام علیه السلام فرمود: «نماز را به یاد ما انداختی، خداوند تو را از جمله نمازگزارانی که به یاد خدایند قرار دهد. از دشمن بخواهید دست از جنگ بردارد تا نماز به جای آوریم».

نترسیدن از مرگ

امام حسین علیه السلام در روزگاری که ارزش های اصیل اسلامی نظیر شهادت طلبی، در نتیجه حاکمیّت یزیدیان به فراموشی سپرده می شد، آنها را از نو در جامعه زنده کردند و عشق به شهادت را به مانند فرهنگی حیات بخش در نهاد انسان های مؤمن و آزاد جانشین ترس از مرگ ساختند.

نقل شده است وقتی در شب عاشورا امام حسین علیه السلام به اصحاب و برادران و فرزندان خود فرمودند: «فردا همه شما کشته خواهید شد»، قاسم بن حسن علیه السلام ـ که جوان کم سن و سالی بودند ـ نگران بودند که نکند فیض بزرگ شهادت به لحاظ کمی سن شامل حال او نشود. لذا از آن حضرت سؤال کرد حتی من هم؟ امام حسین علیه السلام برای امتحان از حضرت قاسم پرسیدند: «مرگ را چگونه می بینی؟» این نوجوان پاک سرشت در جواب فرمودند: «مرگ در ذائقه من شیرین تر از عسل است».

جوان مردی و فرزانگی

در تمام صحنه های نهضت عاشورا و نیز در رفتار امام حسین علیه السلام صداقت و جوان مردی موج می زند. نمونه بارز آن برخورد امام با حر و سپاهیان اوست. در مسیر کربلا در منطقه «شراف» وقتی حرّ با لشکریانش جلو کاروان امام حسین علیه السلام را گرفت، با وجود این که لشکریان حرّ جان او و اصحابش را تهدید می کردند، وقتی امام حسین احساس کردند که آنها تشنه اند به همراهان خود دستور دادند همه آنها را سیراب کنند؛ حتی آن حضرت با دست خود مشک آب را در دهان بعضی از سربازان حرّ قرار می دادند.

ادب و بزرگواری

از درس های مهمّ و ماندگار عاشورا ادب و بزرگواری است که در رفتار تک تک همراهان امام حسین علیه السلام در طول این سفر به چشم می خورد؛ برای مثال وقتی حرّ متوجّه کار نادرست خود شد، با ادب وصف ناپذیری به خدمت امام علیه السلام رسید و از آن حضرت طلب گذشت کرد. هم چنین در گفتار حضرت عباس علیه السلام می بینیم که ایشان همواره از امام حسین علیه السلام که برادرشان بود با عنوان «سیّدی و مولای» یاد می کرد. هم چنین وقتی رفتار حضرت زینب علیه السلام را مشاهده می کنیم ادب و بزرگواری را در اوج خود می بینیم. آری او دو پسر خود را در رکاب برادر، فدای اسلام کرد، ولی نه تنها در موقع انتقال جنازه فرزندانش از خیمه بیرون نیامد، بلکه از کربلا تا کوفه و از کوفه تا شام یک بار هم کلمه ای درباره فرزندانش بر زبان نراند و همیشه یاد و نام سالار شهیدان را گرامی می داشت و از این طریق درس ادب و بزرگواری می آموخت.

ظلم ستیزی

امام حسین علیه السلام با قیام خود در برابر یزیدیان، به انسان ها درس ظلم ستیزی و عدم سکوت و تسلیم در برابر زورمندان و ستمگران دادند و به آنها آموختند اگر قادر به کوتاه کردن دست ستمگران نیستند، دست کم سکوت نکنند و از طریق افشاگری به رسوا کردن طاغوت ها بپردازند. لذا آن حضرت به محض این که خبردار شدند که یزید به عنوان خلیفه مسلمانان زمام امور جامعه اسلامی را در دست گرفته است شروع به مخالفت با او کردند و سپس با هدف هدایت مردم به افشای یزید پرداختند. از جمله می فرمودند: «یزید مرد فاسقی است. شراب می نوشد، انسان های بی گناه را به قتل می رساند و به صورت علنی مرتکب فسق و فجور می شود».

دلاوری

امام حسین علیه السلام در راه هدفی که داشت از هیچ پیشامدی بیم به دل راه نداد هیچ مانعی او را از پیکار با دشمنان مأیوس نساخت. در نبرد با نیروهای نظامی یزید چون شیر خروشید. نقل کرده اند که در روز عاشورا هر لحظه بیش از پیش چهره مبارکش برافروخته تر می شد و با تمام وجود به مبارزه می پرداخت و در ضمن رجزهایی که می خواند به دشمن اعلام می کرد: «هرگز سر تسلیم در برابر خواسته های شما فرود نمی آورم و به خدا قسم با شما دست بیعت نخواهم داد و هرگز از جنگ با شما نمی گریزم». تا لحظه ای که جان در بدن داشت کسی را یارای نزدیک شدن به خیمه های او نبود. وقتی با دلاوری و یک تنه به لشکریان یزید حمله می کرد، انبوهی از افرادِ تا دندان مسلح از ترس پا به فرار می گذاشتند.

درس امام شناسی

حضرت امام حسین علیه السلام خطاب به مردم کوفه می نویسد: «به جانم سوگند، امام و پیشوای مردم کسی است که بر اساس قرآن حکم کند و به قسط قیام کند و از دین حق پیروی نماید و در راه خدا، خویشتن دار باشد». آن حضرت با این پیام به رهبریِ طاغوت هایی که بر خلاف قرآن و حق و عدالت رفتار می کنند و همواره اسیر خواهش های نفسانی خود هستند خط بطلان کشیدند و به جهانیان اعلام کردند که هرگز حاضر به قبول چنین پیشوایانی نشوند؛ چرا که آنها مردم را به سوی گم راهی می کشانند و از خیر دنیا و آخرت محروم می سازند.

حفظ مقدسات اسلامی

در ماجرای عاشورا گرچه تمام رفتارهای امام حسین علیه السلام و یاران غیورش با هدف حفظ اساس دین و احکام الهی تحقق پیدا می کرد، امّا در عین حال تک تک موضع گیری های آن حضرت و همراهانشان بر اهمیّت موضوع یا حکم خاصی را تأکید می کرد که می تواند برای پیروان امام حسین علیه السلام بسیار آموزنده باشد؛ به عنوان مثال از آن جا که در فرهنگ اسلامی مکه و بیت اللّه الحرام از احترام و منزلت بسیار والایی برخوردار است، وقتی امام حسین علیه السلام احساس می کنند که ماموران مخفی یزید ممکن است او را در کنار خانه خدا ترور کنند و بدین وسیله قداست حَرَم الهی شکسته شود، فورا از مکه خارج می شوند و می فرمایند: «به خدا سوگند، اگر در خارج از مکه کشته شوم خیلی بهتر از آن است که در داخل مکه در کنار کعبه کشته شوم». امام خمینی رحمه الله در این باره می فرمایند: «سیدالشهدا در مکه نماند که مبادا به ساحت قدسی مکه جسارت بشود».

درس حفظ عفاف و پاسداری از حجاب

از درس های مهمّ عاشورا پاسداری از حجاب است که برای بانوان جامعه اسلامی بسیار آموزنده و در عین حال هشداردهنده است. وقتی در عصر عاشورا لشکریان بی شرم یزید خیمه ها را آتش زدند و از غارت لباس های خانواده شهدا و حرم اهل بیت علیه السلام نیز چشم پوشی نکردند، بُعد دیگری از رسالت زنان قهرمان کربلا، یعنی حفظ عفاف و حجاب نمود بیشتری پیدا کرد. بانوان هریک به گونه ای در این باره به انجام وظیفه می پرداختند. نقل می کنند وقتی که مردم گرد آمده بود که اسرای اهل بیت را تماشا کنند، ام کلثوم خطاب به آنها فرمود: «ای مردم! آیا شرم نمی کنید برای تماشای اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که پوشش مناسبی ندارند جمع شده اید؟» حضرت زینب علیهاالسلام در کاخ یزید خطاب به او می فرمایند: «یَابنَ الطُلَقاءِ، آیا این کار تو که زنان و کنیزانت را در جای امن و دور از چشم مردم قرار داده ای و دختران رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را با پوشش نامناسب در شهرها می گردانی، که همه به آن ها نگاه کنند عادلانه است؟!»

درس توحید

در یک کلام حادثه کربلا کتابی سرشار از معارف اسلامی، و اصلی ترین درس آن درس توحید است. در رفتار سیدالشهدا و یاران بزرگوارش توحید عملی به زیبایی تمام جلوه گر شده است. آنان اثبات کردند که اگر امر بین رضای خداوند و رضای غیر خدا دایر شود، به آسانی از هرچه غیر خداست چشم می پوشند و در سایه رضای او قرار می گیرند. این است درس جاوید تاریخ عاشورا برای همه موحدان عالم.