آیت الله مظاهری: یاد خدا اضطراب و نگرانی را از بین می برد

آیت الله مظاهری: یاد خدا اضطراب و نگرانی را از بین می برد

متن ذیل درس اخلاق آیت الله العظمی مظاهری از مراجع معظم تقلید شیعیان با موضوع “معرفت نفس؛ ارتباط انسان با عالم هستی” می باشد که در ۲۹ مهرماه ایراد شده است.

بسم الله الرّحمن الرّحیم

الحمدلله ربّ العالمین والصلاه والسّلام علی خیر خلقه أشرف بریته ابوالقاسم محمّد صلی الله علیه و علی آله الطیّبین الطاهرین و عَلی جمیع الانبیاء وَالمُرسَلین سیّما بقیه الله فی الأرضین و لَعنه الله عَلی اعدائهم أجمعین.
شب جمعه متعلّق به قطب عالم امکان و محور عالم وجود و واسطۀ بین غیب و شهود، یعنی حضرت ولی‌عصر«عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف» است؛ اظهار ارادت کنید خدمت آقا با سه صلوات.
أیام عزا منصوب به مولی‌‌الکوکنین مولا ‌أبی‌عبدالله الحسین و یارانش است، اظهار ارادت کنید به آنها با سه صلوات.
فصل بیست و دوم بحث ما راجع به معرفه‌النفس، راجع به روابط انسان با دیگران بود. یک رابطه، رابطۀ انسان با درون خود یعنی‌ با روح مقدس خود و با عقل و وجدان اخلاقی‌ و فطرت خود است. مقداری‌ در این باره صحبت کردم. یک رابطه هم رابطۀ انسان با جسم خود است که اگر بتواند آن را بُراق کند و سوار شود، می‌‌رسد به جایی‌ که به جز خدا نداند. در این باره نیز مقداری‌ صحبت کردم.
بحث سوم که از نظر قرآن بحث فوق‌العاده مهمی‌ است، رابطۀ انسان با خداست و در این دو سه جلسه فهمیدیم که ما اگر دنیا بخواهیم، با رابطه با خدا و اگر آخرت بخواهیم با رابطه با خدا و اگر بخواهیم به مقام خلیفه‌اللهی‌ برسیم با رابطه با خدا و اگر بخواهیم به قول قرآن یک زندگی‌ منهای‌ غم و غصه و منهای‌ دلهره و اضطراب خاطر و نگرانی‌ داشته باشیم، باید رابطه با خدا داشته باشیم.
«أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»[۱] کسانی‌ که رابطه با خدا دارند، از آینده ترسی‌ ندارند برای‌ اینکه خدا را دارند. از گذشته غم و غصه ندارند، برای‌ اینکه خدا را دارند، و کسی‌ که خدا را دارد، دلهره و اضطراب خاطر و نگرانی‌ ندارد.
بحث امشب ما دربارۀ اینست که اگر العیاذبالله کسی‌ خدا را فراموش کند، ‌به قول قرآن خودش را فراموش کرده است: «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ»[۲]؛ مواظب باش خدا را فراموش نکنی، این برمی‌‌گردد به آنجا که خود را فراموش می‌‌کنی‌ و فاسق و فاجر می‌‌شوی. به جای‌ اینکه انس با خدا باشد،‌ انس با شیطان است. نظیر این آیه در قرآن زیاد است. یکی‌ از آن آیات، ‌تشبیه معقول به محسوس است و اینگونه تشبیه معقول به محسوس هم منحصر به همین آیۀ شریفه است. مربوط به کسانی‌ که خدا را فراموش کرده‌اند و آشنایی‌ و رابطه با خدا ندارند و رفاقت با خدا ندارند. اگر کسی‌ در دریا باشد، دریا ذاتاً وحشتناک است ولو اینکه از نظر شنا، شناگر اول باشد، اما دریا ذاتاً وحشتناک است. دریا ذاتاً تاریک است، ولو در وسط روز است، اما تاریک است. مخصوصاً دریا اگر موج داشته باشد، ‌وحشت و تاریکی‌ آن بیشتر است، مخصوصاً اگر ابر مسلط بر دریا باشد و ببارد،‌ وحشت و تاریکی‌ آن بالاتر است. پروردگار عالم زندگی‌ منهای‌ خدا را تشبیه می‌‌کند به کسی‌ که در شب در دریاست و در دریای‌ پرتلاطم و پر جزر و مد و دریایی‌ که ابر مسلط بر سر اوست و می‌‌بارد. این چقدر وحشتناک است؟! قرآن می‌‌فرماید زندگی‌ منهای‌ خدا چنین است. یک دنیا دلهره و اضطراب خاطر و یک دنیا نگرانی‌ و یک دنیا چه کنم چه کنم: «أَوْ کَظُلُماتٍ فی‏ بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ»[۳]
بعد قرآن می‌‌فرماید به اندازه‌ای‌ از خودباختگی‌ پیدا می‌‌کند که: «إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها»[۴]؛ مثل اینکه اصلاً‌خود را فراموش می‌‌کند. مثل کسی‌ که دست خود را از آن دریا بیرون بیاورد، دست خود را نمی‌‌بیند و اصلاً‌خود را نمی‌‌بیند، آدمی‌ که خدا را فراموش کند، اصلاً‌ خود را نمی‌‌بیند و عقل و شعور نمی‌‌بیند. بعد قرآن به طور کلی‌ می‌‌فرماید: «وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ»[۵]
اگر رابطه با خدا باشد، زندگی‌ روشن است. اگر بخواهم برای‌ این آیۀ شریفه مثال عوامانه بیاورم،‌ نیروگاه برق و اینجاست. اگر اینجا متصل به نیروگاه برق باشد، اینجا روشن است و مورد استفاده است و از اینجا می‌‌توان استفاده کرد. اما یک لحظه قطع شود، اینجا با نیروگاه قطع رابطه کند، آنگاه اینجا تاریک است. اینجا وحشتناک است و نمی‌‌توان از اینجا استفاده کرد. این آیه، مثال مرا مجسم می‌‌کند. زندگی‌ منهای‌ خدا، تاریک و وحشتناک است و به عبارت قرآن کسی‌ که نور خدا ندارد، زندگی‌ او تاریک است. اگر یادتان باشد هفتۀ گذشته آخر آیه‌الکرسی‌ را خواندم که: «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ»[۶]؛ اگر رابطه با خدا باشد،‌ انسان در نور است و از نور خدا استفاده می‌‌کند. اما اگر نور خدا نباشد: «وَ الَّذینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ»[۷]؛ رفیق بد، رفیق انسی، رفیق جنی،‌ رفیق او می‌‌شود و کارشان انحراف است و کارشان بدبختی‌ است و به قول قرآن: «أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ»[۸].
انسان را می‌‌رساند به آنجا که باید هیزم جهنّم شود. لذا از همه و مخصوصاً جوان‌ها تقاضا دارم هرچه می‌‌توانید این رابطه با خدا را محکم کنید. اهمیت به نماز زیاد بدهید.
آیه‌ای‌ در قرآن هست و من از جوان‌ها تقاضا دارم به این آیۀ شریفه خیلی‌ توجه کنند. آیه این است که: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً ، وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَ أَصیلاً»[۹]؛ ای‌ مؤمن با نور خدا و یاد خدا زندگی‌ را طی‌ کن و دائم‌التوجه شو و این دوام توجه تو را رستگار می‌‌کند.
امام صادق «سلام‌الله‌علیه» در ذیل این آیه می‌‌فرمایند: پروردگار عالم همه چیز را محدود می‌‌خواهد. اگر فرموده نماز بخوان، هفده رکعت و با مستحباتش پنجاه و یک رکعت است. اگر گفته روزه بگیر، ماه مبارک رمضان و گاهی‌ روزۀ مستحبی‌ است. اگر گفته خمس بده محدود است و اگر گفته زکات بده محدود است و اگر گفته حج برو و جهاد کن محدود است و اگر گفته امر به معروف و نهی‌ از منکر کن، محدود است. بعد امام صادق می‌‌فرماید اما خدا یک چیز نامحدود از بنده‌هایش می‌‌خواهد و آن ذکر و یاد و رابطه با خداست. بعد امام صادق «سلام‌الله‌علیه» این آیه را می‌‌خواند: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً ، وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَ أَصیلاً»[۱۰].
ای‌ مؤمن همیشه یاد خدا باش. ذکر کثیر یعنی‌ دوام توجه داشته باش. مواظب باش در زندگی‌ تو گناه نباشد و اگر گناه آمد، فوراً توبه و عذرخواهی‌ از خدا کن. بالاترین توجه‌، ‌توبه از گناه است. اگر تسامحی‌ در نماز شد، جبران شود. اگر نماز شب نخواندی، قضای‌ آن را بخوان. اگر گناه آمد، جبران کن. گناه هرچه بزرگ و فراوان باشد، اگر جداً توبه کنی،‌ قرآن می‌‌فرماید: «یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ»[۱۱]؛ پروردگار عالم آن پروندۀ سیاه را نابود می‌‌کند و یک پروندۀ درخشانی‌ برای‌ انسان جلو می‌‌آورد و صفحۀ‌ اول آن ثواب توبه و انابه و عذرخواهی‌ از گناه است.
قرآن می‌‌فرماید: نماز مزه دارد و خیلی‌ عالیست، اما: «وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ وَ إِنَّها لَکَبیرَهٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعینَ»[۱۲]؛ برای‌ عموم مردم نماز سنگین است یعنی‌ لذت نماز و لذت این ذکر کبیر را درک نمی‌‌کند، و الاّ‌ معنا ندارد که نماز شب نخواند.
مرحوم آیت‌الله مرعشی‌«رضوان‌الله‌تعالی‌‌علیه» می‌‌گفتند: در راه سیدمحمد در کربلا گم شدم و بیچاره شدم و التجاء کردم به آقا امام زمان و آمدند و نهری‌ برایم ایجاد کردند. در آن نهر آب خوردم و غسل کردم و بعد آقا امام زمان تلطف‌ها به من داشتند و عمدۀ تلطف امام زمان به من این بود که: «عیب است شیعۀ ما باشد و نماز شب نخواند».
عیب است کسی‌ شیعه باشد، اما نماز اول وقت نخواند و نماز در مسجد و با جماعت نداشته باشد. عیب هم خیلی‌ بالاست برای‌ اینکه کسی‌ که خدا را فراموش کند و رابطۀ با خدا در اول وقت نداشته باشد: «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ»[۱۳]؛ این خودش را فراموش کرده و خیال می‌‌کند حیوان است،‌ درحالی‌ که حیوان نیست، اما خودش را حیوان کرده است. به قول خواجه حافظ شیرازی:
تو را ز کنگرۀ عرش می‌زنند صفیر                            ندانمت که در این دامگه چه افتادست؟
تو را از عالم ملک صدا می‌‌کنند، نمی‌‌دانم که چرا ساکتی‌ و جواب نمی‌‌دهی‌؟
ما باید توجه به خدا داشته باشیم و توجه به بحث امشب ما ضروری‌ و واجب است. استاد بزرگوار ما علامه طباطبائی‌«رضوان‌الله‌تعالی‌‌علیه» دم مرگ این جمله را گفتند تا از دنیا رفتند. توجه، توجه،‌توجه.
این جمه از نظر سیر و سلوکی‌ها جملۀ بالایی‌ است. وای‌ به کسی‌ که غافل باشد. نمی‌‌خواهم خیلی‌ در این باره‌ها صحبت کنم که العیاذبالله برای‌ کسی‌ حالت یأس پیدا شود، اما قرآن می‌‌فرماید: «أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُون‏»[۱۴]؛ بعضی‌ها مثل اینکه راه جهنم را گرفته‌اند و دوان دوان می‌‌روند: «وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها»[۱۵]؛ اینها دل ندارند، گوش دارند که حرف‌های‌ لغو را بشنوند، اما گوش واقعی‌ ندارند، چشم خدابین ندارند، انسان باید برسد به آنجا که بیابد خدا را. بعد قرآن می‌‌فرماید اگر اینطور نشد: «أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ‏»[۱۶]؛ اینها چهارپا هستند یعنی‌ حیوان هستند و اینها: «أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُون‏»[۱۷]؛ غفلت از خدا دارند. کسی‌ که غافل از خدا باشد، زندگی‌ او به قول قرآن تاریک و وحشتناک است.
در صدر اسلام هشتاد و چهار جنگ برای‌ مسلمان‌ها جلو آمد و با نبود امکانات در هر هشتاد و چهار جنگ پیروز شدند. از نظر امکانات در فقر عجیبی‌ بودند. در گرسنگی‌‌ها و تشنگی‌‌ها و نبود سلاح و حتی‌ نبود کفش و با پای‌ برهنه در بیابان سنگی‌ راه می‌‌رفتند و پاها زخم می‌‌شد، اما بالاخره پیروزی‌ از اینها بود به خاطر توجه، توجه، توجه.
یعنی‌ خدا را داشتند و وقتی‌ خدا را داشتند پیروز بودند. دشمن از نظر امکانات خیلی‌ بالا بود، اما ناگهان می‌‌دید که شکست خورد. آنچه قرآن متذکر است و ما باید متذکر شویم، این است که این مسلمان‌های‌ به این مقدسی‌ در دو جا شکست خوردند. به این معنا که پروردگار عالم گوشمالی‌ حسابی‌ در هر دو وهله به اینها داد. یکی‌ در جنگ احد و یکی‌ در جنگ حنین. در جنگ احد شکست خوردند چون به جای‌ اینکه خدا را در نظر بگیرند، رفتند در دنیا و مادیات دنیا و بالاخره حرف پیغمبر اکرم«صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» را نشنیدند و درّه را رها کردند و به دنبال غنیمت رفتند. شکست به اندازه‌ای‌ بود که فرار کردند. پیغمبر را در وسط جنگ گذاشتند و پیغمبر«صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» و امیرالمؤمنین«سلام‌الله‌علیه» و یک خانم ماندند. بالاخره پروردگار عالم دوباره نظر لطفی‌ کرد و دشمن فرار کرد و اینها برگشتند. مرادم اینست که پیغمبر اکرم«صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» در دامنۀ کوهی‌ نشسته بودند و خیلی‌ زخم به بدن مبارک وارد شده بود. یکی‌ از مسلمان‌ها گفت: یا رسول الله ما که پیروز بودیم، چرا شکست خوردیم؟ پیغمبر اکرم«صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» فرمودند: برای‌ اینکه یک لحظه خدا را فراموش کردید: «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ»
در جنگ حنین از نظر امکانات خیلی‌ بالا بودند. در این هشتاد و چهار جنگ، در جنگ حنین از نظر امکانات و پیروزی‌ خیلی‌ بالا بودند. پیغمبر اکرم«صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» رفتند که مابقی‌ مکه مثل یمن را فتح کنند. اما غرور، مسلمان‌ها را گرفت و به جای‌ اینکه بگویند خدا، اما گفتند امکانات و به جای‌ اینکه بگویند خدا، گفتند ما. قرآن می‌‌فرماید: این غرور شکست عجیبی‌ به آنها داد، ‌به اندازه‌ای‌ که همۀ آنها فرار کردند. پیغمبر اکرم«صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» و امیرالمؤمنین«سلام‌الله‌علیه» در صحنه ماندند و اما بالاخره خدا به پیامبرش و به امیرالمؤمنین«سلام‌الله‌علیه» کمک کرد و دشمن فرار کرد و مسلمان‌ها برگشتند. آنگاه آیۀ شریفه آمد که برای‌ این شکست خوردید که یک لحظه خدا را فراموش کردید و مغرور به خود و امکانات شدید و رسیدید به اینجا که عیب و نقصی‌ برای‌ اسلام عزیز پیدا شد.
خلاصۀ حرف اینست که: توجه، توجه، توجه داشته باشید، آنگاه هم دنیا را پیدا می‌‌کنید و هم آخرت را. هم پیروزی‌ پیدا می‌‌کنید و هم یک زندگی‌ توأم با سعادت و لذت دارید.

منابع

۱ . یونس، ۶۲: «آگاه باشید، که بر دوستان خدا نه بیمى است و نه آنان اندوهگین مى‏شوند.»

۲ . الحشر، ۱۹: «و چون کسانى مباشید که خدا را فراموش کردند و او [نیز] آنان را دچار خودفراموشى کرد؛ آنان همان نافرمانانند.»

۳ . النور، ۴۰: «یا [کارهایشان‏] مانند تاریکی‌هایى است که در دریایى ژرف است که موجى آن را مى‏پوشاند [و] روى آن موجى [دیگر] است [و] بالاى آن ابرى است. تاریکی‌هایى است که بعضى بر روى بعضى قرار گرفته است.»

۴ . النور، ۴۰: «هر گاه [غرقه‏] دستش را بیرون آورد، به زحمت آن را مى‏بیند.»

۵ . النور، ۴۰: «و خدا به هر کس نورى نداده باشد او را هیچ نورى نخواهد بود.»

۶ . البقره، ۲۵۷: «خداوند سرور کسانى است که ایمان آورده‏اند. آنان را از تاریکی‌ها به سوى روشنایى به در مى‏برد.»

۷ . البقره، ۲۵۷: «و[لى‏] کسانى که کفر ورزیده‏اند، سرورانشان [همان عصیانگران‏] طاغوتند.»

۸ . البقره، ۲۵۷: «آنان اهل آتشند که خود، در آن جاودانند.»

۹ . الاحزاب، ۴۱و۴۲: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید، خدا را یاد کنید، یادى بسیار. و صبح و شام او را به پاکى بستایید.»

۱۰ . الاحزاب، ۴۱: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید، خدا را یاد کنید، یادى بسیار.»

۱۱ . الفرقان، ۷۰: «پس خداوند بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل مى‏کند.»

۱۲ . البقره، ۴۵: «از شکیبایى و نماز یارى جویید. و به راستى این [کار] گران است، مگر بر فروتنان:»

۱۳ . الحشر، ۱۹: «و چون کسانى مباشید که خدا را فراموش کردند و او [نیز] آنان را دچار خودفراموشى کرد.»

۱۴ . الاعراف، ۱۷۹: «آنان همانند چهارپایان بلکه گمراه‏ترند. [آرى،] آنها همان غافل‏ماندگانند.»

۱۵ . الاعراف، ۱۷۹: «و در حقیقت، بسیارى از جنّیان و آدمیان را براى دوزخ آفریده‏ایم. [چرا که‏] دل‌هایى دارند که با آن [حقایق را] دریافت نمى‏کنند، و چشمانى دارند که با آنها نمى‏بینند.»

۱۶ . الاعراف، ۱۷۹: «آنان همانند چهارپایان بلکه گمراه‏ترند.»

۱۷ . الاعراف، ۱۷۹: «[آرى،] آنها همان غافل‏ماندگانند.»