شیخ مفید دوست با اخلاص امام زمان علیه السلام

شیخ مفید متکلم و فقیه شیعی قرن ۴ است. در سال ۳۳۸ پا به عرصه وجود گذاشت. شیخ مفید از چهره های درخشان شیعه در جهان اسلام می باشدکه دارای آثار فراوانی است. پس از ۷۵ سال تلاش علمی و خدمت ارزنده درسال ۴۱۳ درگذشت. سید مرتضی بر او نماز گزارد و در حرم امام جواد (ع) نزدیک قبر استادش ابن قولویه دفن شد.

زندگینامه شیخ مفید رحمه الله علیه

شیخ مفید(ره) در یازدهم ذیقعده ۳۳۶ قمری در عکبرای بغداد پای هستی بر جهان گذارد و «محمد» نام وی گردید. از آنجا که پدر او شخصی پارسا و مذهبی بود و به تعلیم و تربیت اشتغال داشت، «ابن المعلم» لقب وی شد. عشق و شور فراوان به تحصیل موجب شد که همراه پدر به بغداد رفته و فراگیری علم و دانش را آغاز کند. او از نشاط وافر و فرح بخش بسیاری در مطالعه برخوردار بود. عطر اخلاص در وجود محمد کار را بدانجا رسانید که در پنج سالگی برای او از این ابی الیاس اجازه روایت گرفته اند و در حالی که هفت سال و چند ماه داشت از این سماک نقل روایت کرده است.

وی فرزانه ای تلاشگر گردید به طوری که پیش از دوازده سالگی از برخی محدثان روایت اخذ کرده و از استاد خویش، شیخ صدوق قبل از بیست سالگی حدیث شنیده است.

«ابن المعلم» سر و وجود خود را از چشمه دانش بغداد طراوت و شادابی بخشید و از محضر بیش از هفتاد نفر از بزرگان بهره علمی برد. از محضر مظفر بن محمد، ابو یاسر و ابن جنید اسکافی، «کلام و عقاید» آموخت و از درس حسین بن علی بصری و علی بن عیسی رمانی بهره جست. «فقه» را نزد جعفر بن محمد بن قولویه فرا گرفت و از محضر ادیب و مورخ چیره دست محمد بن عمران مرزبانی «علم روایت» آموخت.

ابن حمزه طبری، ابن داود قمی، صفوان و شیخ صدوق دیگر اساتید « محمد » بودند که شهد شیرین دانش را در کام جان او ریختند.

 

استاد ذوالفنون

با نظر به آثار علمی این شیخ بزرگوار و سایر قرائن، آشکار می گردد که مفید مجمع و ملتقای شگفت انگیزی است از بیشتر ویژگیهایی که چهره های شاخص شیعه تا آن زمان بدان اشتهار داشته اند: در او فقه قدیمین و ابن بابویه و جعفر بن قولویه، کلام ابن قبه و بنی نوبخت، علم الرجال کشی و برقی، حدیث صدوق و صفار و کلینی به اضافه ی قدرت جدل و هماوردی فکری بی نظیر و بسی برجستگی های دیگر یکجا گرد آمده بود. آنان البته هریک مشعلی بر سر یکی از راههای معارف اهل بیتند. اما مفید، چون چلچراغی، مجمع و ملتقای همه آن ها به شمار می رود. و این چیزی است که پیش از او در هیچ یک از شخصیتهای علمی شیعه سراغ نداریم. در یگانه بودن او همین بس که ابن ندیم (م ۳۸۰) وی را در سنین پیش از چهل وچهارسالگی اش سر آمد همه ی شیعه در فقه و کلام و حدیث معرفی می کند. و ذهبی که در تاریخ الاسلام با لحنی کینه آلود و دور از انصاف از وی سخن گفته، درعین حال از ابن ابی طی در باره ی او نقل می کند که: او در همه ی علوم، یگانه بود: در اصولین، در فقه، در اخبار و معرفت رجال، در قرآن و تفسیر، در نحو و شعر. .. در همه ی این علوم وی سر آمد همگان بود و با پیروان هر عقیده یی مناظره می کرد. باری، مفید کسی است که علوم گذشتگان در تکامل خود، در او مجتمع گشته بود و به برکت چنین شخصیت جامع و چند بعدی و همه جانبه ای، حوزه ی علمی شیعه بدان گونه که قرنها پس از آن استمرار یافت، پایه گذاری شد که در آن فقه و کلام و اصول و ادب و حدیث و رجال در کنار یکدیگر و مکمل یکدیگر تدریس و تحقیق و متکامل می شد. و همین حوزه است که در نقطه یی بس والا، سید مرتضی و در اوج قله ی کمال، شیخ الطائفه محمّد بن الحسن الطوسی را پدید آورد. (گزیده ای از پیام مقام معظم رهبری به کنگره ی جهانی هزاره ی شیخ مفید، ۲۸/ ۰۱/ ۱۳۷۲)

​

آثار شیخ مفید(ره)

در حدود ۲۰۰ اثر به او نسبت داده شده است که از این کتاب ها می توان «ارکان فی دعائم الدین»، «العیون و المحاسن»، «اصول الفقه»، «الکلام فی وجوه اعجاز القرآن» و «تاریخ الشریعه» را نام برد.

بسیاری از این تالیفات در رد مذاهب دیگر و بسیاری در باب عقاید ویژه شیعه و احکام فقهی است. رساله «المقنعه» نیز که متن فقهی جامع و محکمی است از آثار اوست و توسط شیخ طوسی شرح نویسی شده و به صورت «التهذیب»، یکی از کتاب های اربعه حدیث، در آمده است.

در زمینه علم، کلام و عقاید کتاب های «اوائل المقالات»، «شرح عقاید صدوق»، «اجوبه المسائل السرویه» و «نکت الاعتقادیه» در باب علم فقه آثاری چون «المقنعه» از او به یادگار مانده است. شیخ صاحب عناوین بسیاری در علم فقه است که احکام و وظائف شرعی در ابواب مختلف آن را توضیح داده است. کتاب های «الاعلام»، «المسائل الصاغانیه»، «جوابات اهل الموصل فی العدد الرویه» و «جواب اهل الرقه فی الاهله و العدد» از دیگر آثار این فرزانه در زمینه فقه شناخته می شوند.

در حوزه امامت و فلسفه سیاسی در اسلام نیز تألیفات فراوانی دارد که از آن میان می توان کتاب های «الافصاح فی الامامه»، «ارشاد»، «جمل»، «امالی»، «الفصول المختاره»، «تفصیل امیر المومنین علی سایر الصحابه» را نام برد. قریب بیست اثر ژرف از آثار شیخ مفید در زمینه «امامت و رهبری» است.

بخشی از کتاب «ارشاد»، «الفصول العشره فی الغیبه» و «الجوابات فی الخروج المهدی(عج)» همراه پنج اثر دیگر از این علامه و شیفته اهل بیت علیه السلام درباره حضرت بقیه الله(عج) است.

کتاب «امالی» نیز مهمترین اثر حدیثی بر جای مانده از این راوی حدیث به شمار می رود که حاوی دارای ۳۸۷ حدیث از پیامبر اعظم(ص) و ائمه معصومین(علیهم السلام) در مباحث گوناگون است. امالی جمع املاء بوده و از آن به عنوان کتاب حدیثی اطلاق می شود که شیخ حدیث، در مجالس متعدد آن را املاء کرده است و از این رو آن را «مجالس» نیز می نامند.(سایت خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا))

عنایت امام زمان عجل الله فرجه الشریف به شیخ مفید(ره)

شیخ مفید به افتخار گرفتن سه توقیع از ناحیه حضرت صاحب الامر نائل شده است؛ این بالاترین مدح و ستایش و بزرگترین مقام برای شیخ مفید است که به زبان امام با القاب و عناوین خاص، مثلاً «دوستدار مخلص او که در ولایت ما مخصوص به یقین گشته» ملقب گردیده است.

قاضی نوراله شوشتری، در «مجالس المؤمنین» چند بیت را نیز به حضرت صاحب الامر می داند که در سوگ رحلت شیخ مفید انشاد شده و بر سنگ قبر او نوشته شده است:

لا صوت الناعی بفقدک انه

یوم علی آل رسول عظیم

ان کنت قد غیبت فی جدث الثری

فاالعدل و التوحید فیک مقیم

والقائم المهدی یفرح کلما

تلیت علیک من الدروس علوم

بر بال اندیشه ها

آنچه ضرورت دارد، وجود امام(عج) و معرفت اوست؛ ولی کسی وجوب ظهور امام و عدم غیبت او را مطرح نکرده است. بنابراین غیبت با مدلول خبری که در ضرورت شناخت امام از پیامبر(ص) داریم، منافات ندارد؛ چون شناخت، امری غیر از مشاهده است. ما به چیزهای زیادی باور داریم که یا در پرده غیبت هستند و یا پیشتر ظهور داشته اند و امروزه ظهور مادی ندارد. امت های پیشین نیز نسبت به امور غیبی و غیر قابل دسترس، مکلف به کسب معرفت بوده اند: «النَّبِی الاُمِّی الَّذی یجِدُونَهُ مَکتُوباً عِندَهُم فِی التَّوراه وَالاِنجیلِ»؛ آنان موظف بودند که تا به ظهور پیامبر اسلام ایمان آورند. ما خود به بعث و نشور و حساب و کتاب ایمان داریم و همه آن ها از تیررس حواس ما به دور هستند.

نفس شناخت وجود امام(عج) و عصمت و فضل و کمال او در کسب ثواب و اجر، کفایت می کند؛ چون به این ترتیب ما به دستور الهی عمل کرده ایم و عقاب جهل از ما برداشته شده است. حل و فصل کشمکش ها و بیان احکام شرعی مکلفان، مصالح دین و دنیا و امور دیگر، وقتی بر عهده امام است که تمکن و قدرت و اختیار وجود داشته باشد. امامی که استطاعت ندارد، تکلیف ندارد و مکلّفان برای کشف احکام و وظایف شرعی، باید به فقهای شیعه مراجعه کنند و با نبود حکم شرعی و یا عدم دسترسی به آن، باید به حکم عقل تمسک جویند.

از نگاه دیگران

شیخ طوسی(ره) در «فهرست» این گونه می گوید: «محمد بن محمد بن نعمان، ابوعبدالله مفید، معروف به «ابن معلم» از متکلمان طایفه امامیه است. در زمان او ریاست علمی و دینی شیعه به وی منتهی گشت. در علم فقه و کلام بر هر کس مقدم، فکرش عالی، ذهنش دقیق، و دانشمندی حاضر جواب بود.»

علامه حلی(ره) نیز اینگونه می نویسد: «مفید، معروف به ابن المعلم بود و از بزرگترین مشایخ شیعه و رئیس و استاد آنهاست. کلیه دانشمندان ما که بعد از وی آمده اند، از دانش او استفاده نموده اند. فضل و دانش او در فقه و کلام و حدیث، مشهورتر از آن است که به وصف آید. او موثق ترین و داناترین علمای عصر خود بود. ریاست علمی و دینی طایفه شیعه امامیه در زمان او به وی منتهی گشت.»

ابن حجر عسقلانی نیز می نویسد: «مفید بسیار پارسا و فروتن و پاسدار علم بود. گروهی از دانشمندان از محضرش پدید آمدند. وی در بزرگداشت مکتب تشیع جایگاهی عالی یافت، تا جایی که گفته اند او بر هر دانشمند بلند قدری منت دارد. شریف ابو یعلی جعفری، داماد مفید گفته است: مفید جز اندکی از شب را نمی خوابید. سپس برمی خاست و به نماز می ایستاد، یا مطالعه می کرد، یا مشغول تلاوت قرآن می گشت.»

در سایه سار قلم

در کهکشان فقاهت گاهی به ستارگان دنباله داری بر می خوریم که در علوم اسلامی یگانه اند و از زلال جاریشان، همگان تا ظهور چشمه ی حقیقت، سیراب می شوند.

چهره های ماندگاری، که اگر نبود وجود آنان، جاده های سلوک خالی از گمراهی نبود.

هنوز هم صدای رسای آنان از بلندای منابر به گوش می رسد که حدیث حقیقت علوی از متون شریعت مصطفوی می گویند.

«فقیه و محدث کبیر»، «ناصح داعی»، «شیخ مفید(ره)» یکی از ستارگان این کهکشان است که وجودش: از پرتو انوار «مهدوی(عج)» مالامال و از زلال معرفت «جعفری(ع)» لبریز بود.

نامش در آسمان حوزه های علم و معرفت، عشق و حقیقت بلند است و فانوس هدایتش بر فراراه اهل علم، هنوز می درخشد.

معرفی کتاب و مقاله

درباره این اندیشمند اسلامی کتاب های زیادی در دوران های مختلف تاریخی تألیف شده است که از آن میان می توان به کتاب های «فقهای نامدار شیعه» از عقیقی بخشایشی، «رجال» نوشته نجاشی، «رجال» تألیف شیخ طوسی، «معالم العلماء» اثر ابن شهر آشوب، «مفاخر اسلام» از علی دوانی، فهرست ابن ندیم، «لسان المیزان» اثر ابن حجرعسقلانی، «مفاخر اسلام»، «میزان الاعتدال» نوشته ذهبی و «معجم رجال الحدیث» اشاره کرد.

در سال های اخیر نیز درباره این اندیشمند اسلامی کتاب های فراوانی به رشته تحریر درآمده است که برخی از مهمترین این آثار عبارتند از:

مصابیح الهدی در زندگانی سیدالشهداء (ع)، دوازده سخنرانی با تمام مقتل ارشاد شیخ مفید رحمه الله/ عباس حاجیانی دشتی/ موعود اسلام/ ۱۳۸۳

شیخ مفید؛ معلم امت / احمد لقمانی/ امیرکبیر، شرکت چاپ و نشر بین الملل / ۱۳۸۴

امام زمان(عج) و شیخ مفید/ سیدجعفر رفیعی/ یاران قائم / ۱۳۸۶